Bölüm Başkanı: Lerzan Gül AYKAS
Bitki Genetik Kaynakları Çalışmaları
Bitki genetik kaynakları, yerel çeşitler olarak nitelendirilen köy populasyonları; bunların yabani akrabaları, artık kullanılmayan eski çeşitler ve kalıtsal özellikleri net olarak belirlenmiş hatlardan oluşur. Türkiye, bitkisel çeşitlilik açısından oldukça zengin bir ülkedir. Sahip olduğumuz bitkisel çeşitlilik ve bitki genetik kaynakları, çevresel ve diğer baskılarla erozyona uğramakta ve yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmaktadır. Özellikle, tarımı yapılan türlere ait bitki genetik kaynaklarındaki genetik çeşitliliğin korunması, bitkisel üretimin sürdürülebilirliği bakımından son derece önemlidir.
Tarihçe
1963 yılında Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (UN/FAO) arasında, Güney Batı Asya ülkelerinde tarımı yapılan bitki türlerinin, bu türlerin yabani akrabalarının ve ekonomik potansiyele sahip yabani türlerin sürveyi, toplanması, muhafazası ve değerlendirilmesi amacıyla kurulacak Uluslararası Bölgesel Merkez kurulması için bir anlaşma imzalanmış ve bu çalışmalara 1964 yılında bugünkü adı Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü (ETAE) olan "Bitki Araştırma ve İntrodüksiyon Merkezi"nde başlanmıştır. Çalışmalar ve muhafaza 1970li yıllara kadar bu merkezde devam etmiş ve 1974 yılında ETAE bünyesinde, ülkemizin ulusal nitelikli ilk Tohum Gen Bankası uluslararası standartlara uygun olarak kurulmuş bitki genetik kaynaklarımızın ex situ (yetiştikleri yöre dışında) uzun süreli muhafazası çalışmaları başlamıştır. Bu gen bankası dünyadaki ilk gen bankalarından biri olma niteliğini de taşımaktadır. 1977 yılında yürürlüğe giren "Ülkesel Bitki Genetik Kaynakları Araştırma Projesi (ÜBGKAP)" çerçevesinde hazırlanan uygulama projeleri ile projelendirilen bitki genetik kaynakları çalışmaları, 1995 yılından itibaren Tarımsal Araştırma Projesi'nin (TAP) yürürlüğe girmesi ile "Doğal Kaynaklar ve Çevre" Araştırma Fırsat Alanının "Bitkilerde Biyolojik Çeşitlilik ve Muhafazası" ve "Doğal Kaynak İçin Veri Tabanı Oluşturma ve Erken Uyarı Sistemi Geliştirme" programları içinde değerlendirilmekte ve ülkesel bazda yürütülmektedir. Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Program Koordinasyon Merkezi olarak görev yapmakta ve koordinasyon görevi Bitki Genetik Kaynakları Bölümü tarafından yürütülmektedir. Bitki genetik kaynakları çalışmaları, sürvey toplama, sistematik ve taksonomi, muhafaza (ex situ ve in situ) ve dokümantasyon ana disiplinlerinde, Tahıllar, Yemeklik Tane Baklagiller, Yem Bitkileri, Endüstri Bitkileri, Sebzeler, Meyve ve Bağ, Süs Bitkileri, Tıbbi ve Kokulu Bitkiler ve Endemik türler gruplarınca yürütülmektedir. Bu kapsamda, araştırma konuları, ex situ, in situ ve çiftçi şartlarında muhafaza, survey, toplama, sosyo-ekonomi, etno-botanik, karakterizasyon, değerlendirme, materyal değişimi ve dokümantasyon olarak belirlenmiştir.
Survey ve Toplama
Bitki toplama, sürvey ve envanter çalışmaları sırasında, CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) çalışmalarında kullanılmak üzere, koordinat (enlem ve boylam), yükseklik gibi veriler, GPS (Küresel Konum Sistemi) cihazı ile kaydedilmektedir. Ayrıca, toplama yapılan yere ait il, ilçe, köy, yöre gibi pasaport verileri ve arazi şekli, toprak yapısı gibi verilerin yanı sıra, toplanan örneğin botanik ismi, populasyon sıklığı, habitat özellikleri de belirlenmektedir. Ayrıca, örneğin yöresel ismi, kullanım alanları gibi etno-botanik veriler de toplanmaktadır. Tesadüfi örnekleme en fazla çeşitlilik yakalamak için gereklidir.
Muhafaza
Ex situ Muhafaza - Tohum Gen Bankasında Muhafaza
ETAE bünyesinde kurulmuş olan Ulusal Tohum Gen Bankasında, bitki genetik kaynaklarının Generatif (Ex Situ, Tohum) Muhafazası sürekli projesi kapsamında ele alınan, ülkemiz orijinli bitki genetik kaynaklarına ait tohum örnekleri muhafaza edilmektedir. Bu tohum örnekleri, ülkemizde yetiştirilen yerel çeşitlere, ıslah edilmiş yada geliştirilmiş çeşitlere, bazı önemli karakterlere sahip ıslah hatlarına ve doğal florada mevcut, kültür bitkilerinin yabani akrabalarına ve diğer yabani türler ve geçit formlarına ait tohumlardır. ETAE Ulusal Gen Bankasındaki soğuk odalarda, -18/-20°C'de uzun süreli baz koleksiyon ve 0°C'de orta süreli aktif koleksiyon olmak üzere iki set halinde saklanmaktadır. Gelecekteki muhafaza çalışmaları için yüksek kapasiteli yedek muhafaza odaları (toplam 680 m3' lük 12 soğuk oda) mevcuttur.Ulusal Gen Bankasındaki baz koleksiyonların emniyet yedekleri Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsünde (TBMAE) yapılmaktadır.
Ex situ Muhafaza - In vitro muhafaza ve Kryoprezervasyon
Bitki genetik kaynakları materyalinin uzun süreli muhafaza yöntemlerinden biri de In vitro tekniklerinin kullanıldığı In vitro muhafaza ve Kryoprezervasyon uygulamalarıdır. In vitro tekniklerden yararlanarak meristem, sürgün ucu ve tomurcuk gibi bitkisel genetik materyalin muhafazasında şu anda alt kültüre alınarak muhafazası araştırmaları devam etmektedir. Bunun yanında sıvı azot içerisinde çok düşük sıcaklıklarda dondurarak muhafaza olarak adlandırılan Kryoprezervasyon (Cryopreservation) gibi tekniklerin uygulanması çalışmaları sürmektedir. Nane (Mentha) türleri ile ilgili çalışmalara başlanmış ve in vitro kültürler oluşturulmuştur. Sarımsak (Allium sativum) ile de çalışılacaktır.
Ex situ Muhafaza - Arazi gen bankalarında muhafaza
ETAE, Meyve ve Bağ Genetik Kaynakları Projeleri dahilinde muhafazadan sorumlu kuruluşlardan biridir. Bu nedenle erik, vişne, ayva, nar, badem, kayısı, Satsuma ve kestane genetik kaynaklarımıza ait tiplerin arazi gen bankalarında muhafazasından sorumludur. Ayrıca sarımsak ve nane genetik kaynakları yerel tiplerin muhafazası da yapılmaktadır.
In situ ve Çiftçi Şartlarında Muhafaza
In situ (kendi yetiştikleri ortamda) muhafaza çalışmaları, "Türkiye Genetik Çeşitliliğinin In Situ Muhafazası Projesi" ile başlamıştır. Dünya Bankası'nca desteklenen bu proje kapsamında Kaz Dağları'nda yabani kestane ve erik genetik kaynakları, Orta Toroslar'da (Bolkar ve Aladağlar) ve Ceylanpınar yörelerinde ise yabani buğday ve baklagil genetik kaynaklarının in situ muhafazası çalışmaları yürütülmüştür.
In situ muhafaza çalışmaları ele alınan diğer iki proje devam etmiştir: Ege-İç Anadolu Geçit Bölgesinde, Eskişehir, Kütahya, Kastamonu, Bolu ve Bilecik illerinde halen yetiştirilen yerel çeşitlerin envanterinin çıkarılması ve kaplıca buğdayları, fasulye, nohut ve mercimek yerel çeşitlerinin çiftçi şartlarında muhafaza imkanlarının araştırılmasını amaçlayan, "Geçit Bölgesi Genetik Çeşitliliğinin In situ (çiftçi şartlarında) Muhafazası" ve Konya, Aksaray, Ankara (Şereflikoçhisar), Isparta ve Burdur illerinde, yoğunlukla Tuz Gölünden başlayarak batıda göller yöresi ve diğer sulak alanlar, doğuda Sultan sazlığı ve Karataş deltası aile arada kalan diğer sulak alanlarda yayılış gösteren ve tehdit altında olan endemik bitki türlerinin eko-sistemlerinde muhafazasını hedefleyen, "Tehdit Altındaki Bitki Türlerinin Ekosistemlerinde Korunması ve Yönetimi" Projesidir. In situ ve çiftçi şartlarında muhafaza projeleri çerçevesinde sosyo-ekonomik surveyler de yürütülmüştür. Bitkisel çeşitliliğin korunması ve muhafazası in situ programının ana bileşenlerinden biridir.
Herbaryum ve herbaryum örneği saklama
ETAE Bitki Genetik Kaynakları Bölümü, Ülkemizin tüm yörelerinden toplanmış, kurutulmuş bitki örneklerinin saklandığı, modern bir herbaryuma sahiptir. "Dünya Herbarium İndex"te "IZ" kısa adı ile kodlanan Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Herbaryumu uluslar arası standartlarda örneklerin saklandığı bir herbaryum olup, yürütülen projeli çalışmalarda toplanan bitki örnekleri, teşhisleri yapılarak ETAE Herbaryumuna kazandırılmakta ve uzun süreli saklanmaktadır. M.GÖKGÖL tarafından 1920 ve 1930larda toplanan buğday ve arpa herbaryumları da saklanmaktadır.
Materyal Değişimi
1992 yılında yayınlanan Bitki Genetik Kaynaklarının Toplanması Muhafazası ve Kullanılması Hakkında Yönetmelik hükümlerine göre bitki genetik kaynaklarının yurtiçi ve yurtdışı dağıtımı yapılmaktadır. Ayrıca talepler doğrultusunda yurt dışından materyal introdüksiyonu yapılarak karantina işlemlerinden sonra talep sahiblerine gönderilmektedir. Bu kapsamda yurtiçi ve yurtdışındaki araştırıcılara bilgi ve bitkisel materyal sağlanmakta; Türkiye'de yürütülmekte olan araştırmalar için gerekli, yabancı kaynaklı bitkisel materyalin temini (introdüksiyonu) gerçekleştirilmektedir.
Dokümantasyon
Bitki genetik kaynakları program ve projeleri çerçevesinde yürütülen çalışmalardan elde edilen verilerin dokümantasyonu, ETAE'de "Bitki Genetik Kaynakları Dokümantasyonu Projesi" kapsamında yürütülmektedir. Ulusal Bitki Genetik Kaynakları Veri Tabanı gen bankasında ve arazi gen bankalarında muhafaza edilmekte olan materyale ait oluşturulmuş olup bu kapsamda:
-Pasaport verileri (toplama çalışmaları sırasında kaydedilen örneğe ait veriler, toplama yerine ait veriler ve GPS yardımı ile alınan lokasyonun koordinat ve yükseklik verileri)
-Depo ve muhafaza verileri (tohum ve vejetatif materyalin ex situ muhafazasına ait tüm veriler)
-In situ muhafaza verileri (sürvey ve envanter çalışmalarıyla derlenen, ekocoğrafik ve sosyoekonomik, etno botanik veriler, iklim, topografya vb. veriler)
Karakterizasyon ve değerlendirme verileri
Bu çalışmalarda Cografik Bilgi Sistemleri ile de bağlantılı çalışılarak veri analizleri, ve analiz sonuçlarının yorumları için haritalamalar yapılmaktadır.
Karakterizasyon ve Değerlendirme
Orijini ülkemiz olan, kültüre alınmış türler, bu türlere ait yerel çeşitler, bu türlerin yabani akrabaları ve primitif formları olmak üzere birçok bitki türünde mevcut genetik çeşitlilik, önemli agro-morfolojik ve moleküler özellikler kullanılarak ortaya konmaktadır. Agro-morfolojik karakterlerin ortaya konmasına yönelik çalışmalar 1980'li yıllarda başlamış, bu kapsamda gerek Bitki Genetik Kaynakları Bölümü ve gerekse bitki grupları tarafından birçok proje sonuçlandırılmıştır.
Bitki Genetik Kaynaklarının Kullanımı
ETAE'deki farklı bitki gruplarınca uygulanan ıslah programları çerçevesinde, bitki genetik kaynakları koleksiyonları kullanılarak bir çok çeşit geliştirilmiş ve tescil ettirilmiştir. Bunlar, 42 tütün, 1 bakla, 6 adi fiğ, 2 tüylü fiğ, 1 macar fiği, 1 italyan çimi, 1 üçgül, 2 koca fiğ, 1 yonca, 5 susam, 1 ayçiçeği, 1 anason, 1 bamya 5 kavun, 2 patlıcan, 5 biber ve 1 domates çeşididir. Ayrıca, bu güne kadar, ETAE arazi gen bankasında mevcut koleksiyonlar materyal kullanılarak geliştirilen 11 vişne, 11 yeşil erik 16 Avrupa eriği, 18 Japon eriği, 21 nar ve 3 ayva çeşidi ile 8 erik anacı tescil ettirilmiştir. |
