Kahverengi Kokarca

Anavatanı

Halyomorpha halys (Hemiptera: Pentatomidae), Doğu Asya kökenli istilacı bir zararlı türdür.

Kuzey ve Güney Amerika, Avrupa, Güney Avustralya, Afrika'nın bazı bölgelerini de içine alan geniş bir yayılım alanına sahiptir.

Zararlının 1996'da ABD'de rapor edilmesinden sonra; 2004'de Lihtenştayn'da, 2010'da Kanada'da, 2012'de Almanya'da, 2013'de İtalya'da tespit edilmiştir (CABI, 2018).

Kahverengi Kokarca
Tek yıllık ve çok yıllık 300'den fazla birçok bitkide zarar (elma, şeftali, soya, fındık, soya, armut, elma, kiraz, mısır, süs ve orman bitkileri de dâhil) oluşturmaktadır. Tarımsal zararının yanında havaların soğumasıyla ev, depo ve ahır gibi alanlarda toplanarak yaydıkları kötü koku nedeniyle rahatsızlık vermektedir.

Halyomorpha halys dişileri ortalama olarak 28’li yumurta paketleri halinde yaklaşık 220 yumurta bırakırlar. Hava sıcaklığına bağlı olmak üzere yumurtadan ergine 40-60 günde ulaşmaktadırlar. Yumurtalar erken dönemde yeşil renkte olup yaklaşık 1,3-1,6 mm çapındadır. 5 nimf evresi geçirip ergin olur. H. halys erginleri 12-17 mm uzunluğunda 7-10 mm genişliğinde grimsi-kahverengi beneklere sahiptir. Erginlerin dorsali genelde kahverengimsi beneklerden oluşurken bu renk kendi aralarında değişiklik gösterebilir.

Türkiye’de Yaşam Döngüsü

Zararlı Karadeniz Bölgesinde sıcaklığa bağlı olarak ekim ayından itibaren kışlaklara göç etmeye başlar. Bu yerler genellikle ev, kulübe veya kümes gibi sıcak alanları kapsamaktadır. Kışlayan böcekler evlerde kötü kokuya ve nadiren de olsa bazı kişilerde allerjiye neden olabilmektedir. Kışlayan erginler havaların ısınmasıyla nisan ayı sonundan itibaren kışlaklardan çıkarak beslenmeye başlarlar. Belirli bir süre beslendikten sonra genellikle Haziran-temmuz aylarında yumurta bırakırlar. Temmuz sonundan ağustos sonuna kadar nimfler görülmekte ve eylül ayında yeni dönem erginler beslenerek kışlamak için hazırlanmaktadırlar. Karadeniz Biyolojik Mücadele Laboratuvarı mayıs-kasım ayları arasında feromon tuzaklarla zararlı popülasyonunu izlemektedir.

Türkiye Yayılış

Kahverengi kokarca Doğu Karadeniz ve Marmara bölgelerinde yoğunluk gösterse de farklı bölgelerden 36 ilde tespit edilmiştir.

Yurt Dışındaki Durum

Zararlı Amerika, Asya Avrupa ve Kuzey Afrika ülkelerinin birçoğunda tespit edilmiş ve tarımsal ürünlerde önemli zararlara neden olmuştur.

Kahverengi kokarca 2016 yılında Gürcistan'da sadece fındıkta 60 milyon dolarlık zarara neden olmuştur.

Yaklaşık 1 milyon tonluk elma üretimi yapılan Orta Atlantik Bölgesinde 2010 yılında 37 milyon dolar zarar oluşturmuştur.

Yapılan mücadele yöntemleri ile yukarıda örneği verilen elma ve fındık dahil birçok tarımsal üründe oluşabilecek kayıpların önüne geçilmesi ve toplamda uzun vadede milyarlarca dolar ekonomik kaybın önlenmesi hedeflenmektedir.

Zarar Şekli

Kahverengi kokarca yaklaşık 300 adet bitki türünde beslenmektedir (Nielsen ve Hamilton, 2009).

Ergin ve nimflerin hortum şeklindeki ağız parçaları sayesinde meyve, yaprak ve gövdeyi delip bitki özsuyunu emerler. Erken dönemlerdeki beslenmeleri nedeniyle meyve dökümleri; sonrasında gerçekleşen beslenmelerde ise meyve şekil bozuklukları, renk deformasyonları ve acı tat oluşumu gibi çeşitli zararlar meydana gelebilmektedir.

H. halys’in asıl zararı ise meyvelerin olgunlaşması sırasında görülür (Gyeltshen vd., 2013). Özellikle elma, armut, şeftali ve nektarinde yapmış olduğu zarar sonucu meyveler üzerinde, içinde nekrotik alanlara ve doku deformasyonlarına neden olur. Beslenme faaliyetleri sonucu mevsim sonunda ürün kayıpları artmaktadır. Benzer şekilde domates, biber, mısır ve soya fasulyesinde de zarar meydana getirmektedir (CABI, 2018).

Karıştırılan Türler

Biyolojik ve Alternatif Yöntemler

Kahverengi kokarca ile mücadelede birçok farklı mücadele yöntemi denenmekte ve kullanılmaktadır. Kimyasallar, biyolojik mücadele etmenleri (predatörler, parazitoitler, entomopatojenler), uzaklaştırıcılar ve feromonlar bunların bazılarıdır.

Bazı böcek ve kuş türleri hem yetişkin hem de nimflerle beslenmektedir ancak bunların mücadelede oranı yok denecek kadar azdır.

Parazitoitler genellikle kahverengi kokarca yumurtası boyutunda olan arılardan oluşmaktadır. Bunlar kendi yumurtalarını zararlı yumurtasının içerisine bırakarak parazitlemekte ve bu yumurtalardan zararlı çıkışı olmamaktadır.

Birçok ülkede zararlının ölmesine yol açan entomopatojen fungus ve bakterilerin denemesi yapılmaktadır. Enstitümüz de yerli fungus ve bakteri türleriyle benzer faaliyetleri yürütmektedir.

Biyoteknik Mücadele

Biyoteknik mücadelede toplanma feromonu (bir birey tarafından salınan ve o türün bireylerini bir alana toplayan kimyasallar) kullanarak tuzakla ve kimyasalla imha işlemi yapılmaktadır.

Farklı ülkeler tarafından da kullanılan bir metot olan cezbet-öldür yöntemi enstitümüzce de denenmiş olup çiftçilere önerilmektedir. Yöntem bahçe sınırlarına zararlıyı o alana toplayan bir veya birkaç feromonun asılması ve sadece bu alanın ilaçlanması dayanmaktadır (Kısmi ilaçlama).

Entegre Mücadele-Kimyasallar

Kimyasal Mücadele

Dünyada kullanılan en yaygın yöntem kimyasal mücadeledir. Pestisitler hızlı etki, daha kolay ulaşılabilirlik ve kolay uygulanması gibi sebeplerden dolayı zararlı yoğunluğunu baskılamak için kısa vadede avantaj sağlayabilmektedir. Ancak böceğin güçlü uçuş yeteneği, polifag olması, çok sayıda yumurta bırakması, yumurtalarını orman ve süs bitkilerine de bırakabilmesi ve direnç oluşturması sebebiyle kimyasallar orta ve uzun vadede zararın önlenmesinde yüksek etki göstermeyebilmektedir.

Türkiye’de sadece fındıkta kullanılabilecek insektisitler için ruhsat verilmiştir. Diğer ürünler için yoğunluk tespit edilirse zararın önüne geçmek için sadece o yılın üretim sezonu için geçici ruhsatlar verilmektedir.

Karadeniz Bölgesinde nisan ayından itibaren kışlaklardan çıkış yapmaya başlayan ergin kahverengi kokarcalar tarım alanlarına yönelerek beslenmeye başlamaktadır. Kışlama dönemi nedeniyle bu dönemde nispeten daha zayıf olan zararlıya karşı yapılacak ilaçlamalar daha etkili olacaktır. Kahverengi kokarca erginleri öğle saatlerinde çok hareketli olduklarından ilaçlamalar sabah erken veya gece saatlerinde yapılmalıdır.

Fındık ilaçlama zamanları ve dozları ‘Bitki Zararlıları Zirai Mücadele Teknik Talimatları’, ‘Bitki Koruma Ürünleri Veri Tabanı’ ve bulunulan il/ilçe tarım ve orman müdürlüklerinden öğrenilebilir. Ayrıca henüz ruhsat alınmayan meyve, sebze ve diğer tarım ürünlerinden bazılarına da geçici tavsiyeler verilerek bu ürün gruplarında oluşacak zararın önlenmesi hedeflenmiştir.

Kahverengi kokarca ile mücadelede uzun dönemde en umut vadeden yöntem klasik biyolojik mücadele olarak görülmektedir. Birçok biyolojik mücadele etmeni bulunmakta olup en yüksek başarının yumurta parazitoitlerinden biri olan Trissolcus japonicus olduğu kabul edilmektedir.

T. japonicus (Ashmead) polifag zararlı H. halys’in yumurta parazitoitlerinden biridir. Zararlıyla benzer şekilde parazitoit de Doğu Asya kökenli bir organizmadır. Arıcık zararlının yumurtalarının içerisine kendi yumurtasını bırakır ve larvası yumurta içinde gelişimini tamamlayarak ergin olarak çıkış yapar. Yani yumurtadan zararlı yerine faydalı böcek çıkar.

Ergin parazitoitler 1-2 mm uzunlukta olup, dişiler nispeten daha büyüktür. Erkek arıların antenleri düz ipliksi yapıdayken, dişilerde kalınlaşan (topuz benzeri) bir yapıyla biter ve her ikisinde de 11 segmentlidir.

Parazitli yumurtalardan önce erkek sonra dişiler çıkış yapar (ortalama 1 gün arayla). Yumurtaların çoğunluğundan dişi çıkışı meydana gelir (ortalama dişi:erkek oranı %80:20).

Anavatanında (Doğu Asya ülkeleri) yılda 10 jenerasyon oluşturabilmektedir. Hem fazla dişi oluşması hem de hızlı jenerasyon sayısı H. halys’e karşı mücadelede başarı oranını artırmaktadır.

Klasik Biyolojik Mücadele

Klasik biyolojik mücadele, zararlı organizmaların doğal düşmanlarının (parazitoit, predatör veya patojenlerin) zararlının orijin bölgesinden toplanarak yeni istilaya uğramış bölgelere salınması esasına dayanan bir biyolojik mücadele yöntemidir. Bu yöntem özellikle istilacı türlerin kontrolünde kullanılmaktadır. Amaç, zararlının doğal denge içinde baskı altında tutulmasını sağlayan etmenlerin yeni alanda da yerleşip kalıcı bir şekilde zararlıyı kontrol altına almasıdır. Bu yöntem genellikle uzun vadeli ve sürdürülebilir bir kontrol sağlamayı amaçlamaktadır.

Kahverengi Kokarca (Halyomorpha halys) ve Klasik Biyolojik Mücadele

Halyomorpha halys'in geniş konukçu yelpazesi ve yüksek üreme kapasitesi nedeniyle kimyasal mücadele yöntemleri ile uzun vadede kontrolün sağlanamaması, biyolojik ve biyoteknik mücadele yaklaşımlarını ön plana çıkarmıştır. Bu kapsamda, kahverengi kokarcaya karşı klasik biyolojik mücadele çalışmalarında zararlıya karşı etkili olduğu belirlenen Trissolcus japonicus türü öne çıkmıştır.

Trissolcus japonicus ve Mücadeledeki Önemi

Trissolcus japonicus, Scelionidae familyasına ait bir yumurta parazitoiti olup kahverengi kokarcanın yumurtalarına kendi yumurtalarını bırakarak zararlının gelişimini engellemektedir. Bu yolla kahverengi kokarca yumurtasından parazitoit çıkış yapmaktadır.

Bu parazitoit türü yüksek parazitleme oranına (%50-80) sahip olması ve büyük ölçüde konukçuya özgü olması nedeniyle klasik biyolojik mücadele ajanı olarak pek çok ülkede kullanılmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri, İtalya, İsviçre gibi ülkelerde T. japonicus'un doğal olarak yerleşmiş popülasyonları tespit edilmiştir. Türkiye'de ise Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından yürütülen çalışmalar kapsamında, 2021 yılında Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde bir biyolojik mücadele laboratuvarı kurulmuştur. Ardından 2022 yılında İtalya'dan parazitoit ithal edilerek üretime ve sonrasında doğaya salımı başlanmıştır.

Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü'nde kurulan Biyolojik Mücadele Laboratuvarı

Halyomorpha halys yumurta üretimi ve Trissolcus japonicus'un üretimi

Halyomorpha halys'in biyolojik mücadele çalışmalarında kullanılmak amacıyla zararlının popülasyon yoğunluğuna göre belirlenecek illerde el, atrap ve feromon tuzaklar kullanılarak ergin böcekler toplanmaktadır. Feromon tuzaklar İl/ilçe Tarım ve Orman müdürlükleriyle koordineli olarak zararlının yoğun olduğu bahçelere mart/nisan ayı itibariyle asılmakta ve üretim sezonu boyunca haftada iki kez kontrol edilerek yakalanan böcekler toplanmaktadır.

H. halys yakalamada kullanılacak funnel tip tuzaklar ve kışlaktan toplama

Araziden toplanan zararlı erginleri iklim odalarında yetiştirilerek yumurta eldesi sağlanmaktadır.

Toplanan zararlı erginlerin üretim kafeslerine yerleştirilmesi

Araziden toplanan zararlı erginleri iklim odasında 50x50x50 cm tül kafesler içerisinde ve sebze, meyve ve çeşitli yağlı tohumlarla beslenmektedir.

Tül kafes iç görünüm

Parazitoit üretiminde kullanmak amacıyla üretilen H. halys yumurta paketleri

Böcekler 26 ± 1 ◦C'de %65±5 nem ve 16:8 saat fotoperiyod koşullarındaki iklim odasında yetiştirilmekte ve her gün yumurta toplama işlemi gerçekleşmektedir. Elde edilen yumurtalar daha sonra kullanılmak üzere -80ºC de muhafaza edilmektedir. Bu yumurtalar Trissolcus japonicus üretimi için kullanılmaktadır.

T. japonicus üretimi için zararlı yumurtalarının tüplere yerleştirilmesi

Parazitoitlerin (Trissolcus japonicus) doğaya salınması

Kahverengi kokarcanın yumurta paketinin Trissolcus japonicus tarafından parazitlenmesi

Sonuç olarak, Klasik biyolojik mücadele, kahverengi kokarca gibi istilacı zararlılara karşı uzun vadeli, çevre dostu ve sürdürülebilir bir çözüm sunmayı hedeflemektedir.
Trissolcus japonicus ise dünyada bu stratejinin en umut vadeden örneklerinden biri olarak görülmekte ve zararlının doğal popülasyonlarını baskı altında tutarak kimyasal mücadeleye olan bağımlılığı azaltma potansiyeliyle öne çıkmaktadır.

Yıllara göre parazitoit salımları:

2023 yılı

İlk salımlar Borçka, Hopa, Arhavi (Artvin) ve Fındıklı (Rize)'de doğaya yapılmıştır.

2024 yılı

Üretilen parazitoitler zararlının saptandığı ve risk altındaki 34 ilde il/ilçe Tarım ve Orman Müdürlükleri ile iş birliği içerisinde toplamda 816 noktada doğaya salım çalışmaları gerçekleştirilmiştir.

2025 yılı

Türkiye Nisan-Temmuz 2025 ayları arasında 40 ilde yaptığı parazitoit salımları ile dünyada tek dönemde yapılan en yüksek sayıda parazitoit salım sayısına ulaşılmıştır.

Kahverengi Kokarca ve Mücadelesi rehberi için tıklayınız.

Kışlaklara giriş mücadele rehberi için tıklayınız.

Samuray Arıcığı, Kahverengi Kokarca ile Nasıl Mücadele Eder broşürü için tıklayınız.

Kahverengi Kokarca ile entegre mücadele broşürü için tıklayınız.

Kahverengi Kokarca ile Mücadelede Biyolojik Mücadele Etmeni Samuray Arıcığı (Trissolcus japonicus) broşürü için tıklayınız.

Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Projeleri

Kahverengi Kokarcanın (Halyomorpha halys) (Stal) (Hemiptera: Pentatomidae) Feromon Tuzaklar ile İzlenmesi ve Yoğunluk Belirleme Çalışmaları (TAGEM-Karadeniz Fındık ve Mamulleri İhracatçıları Birliği 2018-2021)
Kahverengi Kokarca [Halyomorpha halys (Stål 1855) (Hemiptera: Pentatomidae)]'nın Türkiye'deki Konukçuları, Konukçu Bitkilerdeki Mevsimsel Hareketi ve Mücadelesine Yönelik Kritik Biyolojik Dönemlerinin ve Fındıktaki Ekonomik Zarar Eşiğinin Belirlenmesi (TAGEM,2019-2023)
Karadeniz Bölgesinde Kahverengi Kokarcanın (Halyomorpha halys) Yumurta Parazitoiti Trissolcus japonicus'un Üretim Laboratuvarı Kurulması (TAGEM-DOKAP 2021)
Biyolojik Mücadele Laboratuvarı Altyapı Geliştirme Projesi (TAGEM-Karadeniz Fındık ve Mamulleri İhracatçıları Birliği 2021)
Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Halyomorpha halys'in (Stal) (Hemiptera: Pentatomidae) Feromon Tuzaklar ile İzlenmesi ve Mücadelesi Projesi (TAGEM-Karadeniz Fındık ve Mamulleri İhracatçıları Birliği 2022-2023)
Kahverengi Kokarca İle Biyolojik Mücadelede Fungusların Kullanım Olanaklarının Araştırılması (TAGEM -Karabük Üniversitesi, 2024-Devam ediyor.)
Kahverengi Kokarcaya Karşı Farklı Tuzak Geliştirme Çalışmaları (TAGEM,2025)
Kahverengi Kokarca [Halyomorpha halys (Stål 1855) (Hemiptera: Pentatomidae)] ile Biyolojik Mücadelede Bakteri Kökenli Entomopatojenlerin Araştırılması ve İnsektisidal Aktivite Gösteren Moleküllerin Kimyasal Yapılarının Karakterizasyonu (TAGEM-TÜBİTAK 2022-2025)
Kahverengi Kokarca İle Biyolojik Mücadelede Bakterilerin Kullanım Olanaklarının Araştırılması (TAGEM-Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, 2025- Devam ediyor.)
Fındık üreticileri için yapay zeka tabanlı mobil sistem (TAGEM-TÜBİTAK 1005)
Kahverengi Kokarcanın Ülkesel Entegre Mücadele Yönetimi Projesi (TAGEM 2024-Devam ediyor)
Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Biyolojik Mücadele Kapasitesinin Geliştirilmesi Projesi (TAGEM-Karadeniz Fındık ve Mamulleri İhracatçıları Birliği 2025)
Samsun'da Kahverengi Kokarca [Halyomorpha halys (Hemiptera: Pentatomidae)]'ya Karşı Biyolojik Mücadele Ajanı Olarak Trissolcus japonicus'un Kitlesel Üretimi ve Salınması (TAGEM-Samsun Büyükşehir Belediyesi 2025)
Fındık Üretim Alanlarında Kahverengi Kokarca ile Biyolojik Mücadele Çalışmaları Projesi (TAGEM-FERRERO Fındık 2025)