FINDIKTA HASAT TEKNOLOJİSİ
1. Giriş
Halk arasında "döşürmek" olarak bilinen olgunlaşmış fındıkların toplanması [1] fındık yetiştiriciliğinde dikkatle uygulanması gereken en önemli kültürel tedbirlerden birisidir. İşlenecek fındığın kalitesini uygun hasat kriterlerinin dikkate alınarak hasadın yapılması, fındığa uygun hasat yönteminin kullanılması, çeşitlerin ayrı ayrı toplanması ve ambalajlanarak pazara sevk edilmesi gibi bir dizi işlem belirleyecektir.
Fındık hasadına başlanmadan önce bahçelerde genel bir temizliğin yapılması gerekmektedir. Fındık üretimi yapılan bölgenin genellikle yağışlı olması ve buna bağlı olarak yabancı ot ve diken yoğunluğunun çok ve hızlı gelişme göstermesi fındık hasadını zorlaştırdığı gibi yere düşen fındığın kaybolmasına sebep olmaktadır. Bu nedenle hasada başlamadan en az 5-10 gün önce bahçe temizliğinin iyice yapılması gereklidir. Bahçe temizliği kirinti ve el tırpanı gibi aletlerle yapıldığı gibi, son yıllarda motorlu tırpanlar bu işlem için yoğun bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Motorlu tırpanların kullanımının yaygınlaşması ile hem iş gücünden hem de zamandan önemli bir oranda kazanç sağlandığı gibi daha iyi temizlik yapılabilmektedir [2].
2. Fındıkta Hasat Zamanının Tayini
Fındıkta en yüksek meyve kalitesi ve randıman elde etmenin koşullarında bir tanesi hasadın uygun zamanda yapılmasıdır [3]. Fındık çeşitlerinin hepsi aynı anda hasat olumuna gelmemektedir. Bazı çeşitler erken bazı çeşitler daha geç olgunlaşmaktadır. Çeşitlerin ayrı ayrı ve hasat olumuna geldiğinde toplanması en uygun ise de, fındık bahçelerinin karışık çeşitlerden kurulu bulunması bahçedeki hakim fındık çeşidi olgunlaştığında hasadın yapılmasını zorunlu kılmaktadır [2, 4]. Karadeniz fındık bölgesinde hasat zamanı yıllara göre az çok değişmekle beraber, sahil kolunda 1-10 Ağustos, orta kolda 10-20 Ağustos, yüksek kolda ise 20 Ağustos' tan sonra başlamaktadır [4].
2.1. Fındıkta uygun hasat kriterleri
Fındıkta hasat zamanı ve şekli gerek verimliliği gerekse kaliteyi önemli derecede etkilemektedir. Bu nedenle bilimsel araştırmalar sonucunda tespit edilen kriterlere göre hasat yapılmalıdır. Bu kriterler [2, 3, 4, 5]:
- Fındık zurufunda sararma ve kızarmanın % 80 oranına ulaşması,
- Fındık tanelerinin zuruf içerisinde dönmeye başlaması
- Zurufun kolay bir şekilde soyulabilmesi
- Fındık dalları silkelendiğinde dalda bulunan meyvelerin yarıdan fazlasının dökülmesi
- Fındığın sert kabuğunun % 80 oranında kızarması
- Dalda bulunan fındığın nem oranının % 28-30 seviyelerine düşmesi
- Hasat olum kriteri olarak kullanılan bir diğer kriterde kabuklu ve iç meyve iriliğidir. Fındık meyveleri hasat olgunluğundan yaklaşık bir ay önce olgun meyveye yakın iriliğe ulaşmaktadırlar. Ancak iç meyve iriliğindeki artışlar hasat olgunluğuna kadar sürmektedir.
2.2. Erken ve geç hasadın sakıncaları
Ülkemizde fındık üreticileri çeşitli nedenlerden dolayı hasadı erken yapmaktadırlar. Erken hasat yapılışının en önemli nedenleri olarak; özellikle son yıllarda insan işgücü bulma zorluğu nedeniyle henüz yoğun hasat ve işgücü talebinin olduğu döneme girilmeden daha kolay insan işgücü sağlanabilmesi, hasat harman ve kurutma işlemlerinin yağışlı dönemlere kadar uzatılmaması ve çok meyilli alanlarda erken dönemde meyvelerin yere dökülmeden daldan toplanmasının en uygun yöntem olarak benimsenmesi ve karışık çeşitlerle kurulmuş olan fındık bahçelerinde hasat tarihinin hakim fındık çeşidine göre seçilmesi olarak söylenebilir [3].
Fındık çeşitleri kendine has sertlik, lezzet ve tada ulaşmadan hasat edildiklerinde meyve kalitesi düşecektir. Bu fındıkların uzun süre muhafaza edilmesi güçleşmektedir ve kolay bozulmaktadırlar. Fındığın hasadının erken yapılması durumunda karşılaşılan olumsuzluklar şöyle sıralanmaktadır [2, 4, 5, 6]:
- Tam hasat olgunluğuna ulaşmadan toplanan fındıklar, kurutulduktan sonra dıştaki sert meyve kabuğunun rengi donuk olacaktır.
- Erken hasat sonucunda fındık kurutulduktan sonra buruşuk iç oranı artacak, dolayısıyla randıman düşecektir.
- İç fındık ticareti bakımından önemli bir kalite özelliği olan beyazlatma oranı erken hasat edilen fındıklarda düşecektir.
- Erken hasat fındıkta ham yağ oranını ve protein oranını olumsuz yönde etkilemektedir.
- Nem miktarı fındığın muhafaza ömrünü etkileyen en önemli kıstaslardan biridir. Erken hasat edilen fındıklarda nem oranının yüksek olması nedeni ile kurutma işlemi hem uzun sürmekte, hem de sağlıklı bir şekilde yapılamamaktadır, fındığın depolanabilirliği kısalmaktadır.
- Erken hasat edilen fındıklarda göbek boşluğu büyümekte ve bu boşlukta çürümeler olmaktadır.
- Erken hasat edilen fındıklarda aflatoksin gelişimi daha fazla olmaktadır.
Hasat zamanının ilerlemesi ile birlikte yere dökülen ve yerde uzun süre kalan kabuğu zedelenmiş fındıklarda çürüme ve küflenme görüldüğü, yağışın az olduğu yıllarda bulaşma oranının düşük olduğu bildirilmektedir [3].
3. Fındıkta Hasat Yöntemleri
Fındık hasadı daldan, yerden ve makineli olmak üzere 3 şekilde yürütülmektedir.
3.1. Daldan fındık hasadı
Bölgede daha çok uygulanan hasat şekli; daldan el ile toplama şeklindedir. Dalda olgunlaşan fındık çotanakları teker teker toplanarak sepetlere doldurulmakta ve daha sonra bu sepetlerdeki fındıklar çuvallara aktarılarak harmana taşınmaktadır. Özellikle meyilli arazilerde fındık hasadı bu yolla yapılmaktadır. Çünkü bu arazilerde fındığın yere düşmesi halinde yuvarlanarak kaybolma ihtimali fazladır. Doğu Karadeniz' de Batı Karadeniz' e nazaran daha fazla uygulanan bir yöntemdir. Bir kişi ortalama 70-75 kg zuruflu fındık toplayabilmekte ki bu da ortalama 23-25 kg kurutulmuş fındığa denk gelmektedir [2, 5].
Bu hasat şeklinde dikkat edilecek en önemli hususlar, dalların birbirine sürtünmemesi, çotanakların dalla birleştiği yerden tek tek koparılması ve gelecek yılın ürününü oluşturacak olan dal, dalcık ve tomurcukların dökülmemesi için sıyırma şeklinde toplama yapılmaması ve hasadı yapılan dalın dikkatlice yerine bırakılmasıdır [2]. Bu yöntemde hasat olgunluğuna gelmeden fındık toplanmaya başlandığı için kalite kayıpları söz konusu olabilmektedir [5].
3.2. Yerden fındık hasadı
Fındığın en iyi hasat edilme şekli silkeleme suretiyle yerden toplanması ise de Karadeniz Bölgesinde bu tür hasada olanak verecek bahçeler çok azdır. Bu hasat şeklinde fındıklar tam hasat olgunluğunda toplandığından randıman ve kalite iyi olduğu gibi dal ve dalcıklar ile gelecek yılın mahsulünü oluşturacak olan tomurcuklarda zarar görmemiş olmaktadır [2]. Hasat olgunluğuna gelen fındıkların, dalların elle veya son yıllarda kullanılan silkme makineleri ile sallanarak yere düşmesi sağlanmakta; düşmeyen fındıklar ise uzun bir çubuk yardımıyla düşürülmektedir. Daha sonra yerdeki fındıklar toplanarak sepetlere doldurulmakta ve diğer yöntemdeki gibi harmana taşınmaktadır [6]. Bu yöntemde hasat bir defada değil çeşit bazında olgunlaşan fındıklar kendiliğinden veya hafif silkelemek sureti ile yere düştükçe toplanmaktadır. Bu şekilde bahçe 3-5 gün aralıklarla en az üç defa gezilmelidir. Bu hasat yönteminde bir kişi ortalama 110-120 kg arasında zuruflu fındık toplamaktadır ki bu da 45-50 kg kuru fındığa denk gelmektedir [5].
Yerden fındık hasadında dikkat edilmesi gereken fındığın yerde fazla bekletilmemesidir. Aksi halde küf oluşumu ve kalite kayıplarına sebebiyet verilmektedir [5].
3.3. Makineli hasat
Ülkemizde fındık tarımında en önemli problemlerden bir tanesi mekanizasyondan yeterince faydalanılamamasıdır. Fındığın maliyeti içerisinde en fazla payı toplama masraflarının aldığı görülmektedir [5]. Hasat olgunluğuna gelen fındıkların silkelenmesiyle birlikte yere düşen zuruflu fındıkları vakumlu emiş gücüyle haznesine alan değişik modellerde makineler geliştirilmiştir. Bunların bazı modellerine ayıklama (patoz) tertibatı da ilave edilerek hasat edilen zuruflu fındıklar ayıklanarak iki işlem birden yapılmış olmaktadır. Ülkemiz makineli hasat için gerek arazi yapısı gerekse bahçenin tesis yapısı bakımından pek uygun görülmemektedir [6].
4. Fındık Hasadında Diğer Ülke Uygulamaları
Fındık yetiştiriciliği yapan diğer ülkelerde hasadın makine yardımıyla gerçekleştirildiği görülmektedir.
Dünya' da Türkiye' den sonra İGEME 2010 verilerine göre 2. büyük üretici durumundaki İtalya' da [7] üç önemli üretim bölgesi bulunmaktadır: Campania, Latium ve Piedmont. Campania' da meyvelerin metal süpürücülerle bir araya getirildiği ve vakum makinesiyle toplandığı hasat mekanizasyonunun düzeyi tepe üzerinde sınırlıdır. Latium ve Piedmont bölgesinde hasat büyük oranda mekanize edilmiştir, süpürücü makineler vakum aparatlarıyla kullanılmaktadır (Resim 1) [8].
Resim 1. İtalya' da fındık hasat makineleri (Süpürücü, el ile yönetilen vakum makinesi, otomatik vakum makinesi)
Dünya' da Türkiye' den sonra İGEME 2010 verilerine göre 3. büyük fındık üreticisi olan İspanya' da [7] hasat Eylülün başından Ekimin ortasına kadar devam etmektedir. Fındıklar yerden bir veya iki işlemde toplanarak hasat edilmektedir. Hasat zamanı genel olarak sonbahar yağmurlarıyla çakışma göstermektedir. Bu fındığın neminde % 20' lik bir artışa sebep olmakta ve bu iç kalitesinde kayba yol açmaktadır. Düz alanlardaki bahçelerde hasat büyük oranda mekanize olmuştur. Küçük ve orta büyüklükteki vakum makineleri en az 40 HP gücündeki traktörlere monte edilmekte, fındıkları emmekte ve kısmen temizlemektedir. Bunların çalışma kapasiteleri toprak hazırlığına ve yerdeki ürünün miktarına göre değişmektedir. Makineler genel olarak saatte 300-500 kg fındığı toplamaktadır. Daha modern İspanyol fındık bahçelerinde eğilim Fransa ve ABD' deki bahçelerde kullanılan etkili süpürme ve toplama makinelerini kullanmak yönündedir [9].
Dünya' da Türkiye' den sonra İGEME 2010 verilerine göre 4. büyük üretici durumundaki Amerika' da [7] en büyük üretimin yapıldığı Oregon Bölgesi' nde (% 99' luk üretim) hasat genellikle ekimin ilk haftasındadır. Hasat işleminde iki makine kullanılmaktadır: fındıkları bir sıra haline getirmek için onları iten bir süpürücü ve fındık sıralarını toplayan ve onları "tote box" lara yerleştiren bir hasat edici [10]. Resim 2' de Oregon' da fındık hasadında kullanılan makine görülmektedir [11].
Resim 2. Oregon' da fındık hasadı
ABD' de fındıkların mekanik olarak hasat edildiği bölgelerde genel olarak meyvelerin doğal olarak ağaçlardan dökülmesi beklenmekte, hasat işlemi meyvelerin % 90' ı döküldükten sonra gerçekleştirilmektedir. Fındığın yağ birikimi tam olduktan sonra ve fındık zurufundan ayrıldığı zaman meyvenin olgunlaştığı düşünülmektedir. Fındıkların çoğu Ağustos ayının sonlarında olgun durumdadır fakat henüz olgunlaşmamış, kapalı zuruf fındığın dökülmesini engelleyebilmektedir. Hasadın el ile ağaçtan yapıldığı veya meyvelerin dökülmesine sebep veren açık zuruflu çeşitlerin olduğu üretim bölgelerinde zurufun içindeki meyvenin hareket etmesi zuruftan meyvenin ayrılabilirliğini gösterdiği için hasat kriteri olarak görülmektedir [12].
5. Fındık Hasadında HACCP Sisteminin Kurulması
5.1. HACCP
Kritik Kontrol Noktalarında Tehlike Analizi (KKNTA) olarak bilinen HACCP (Hazard Analysis in Critical Control Points) sistemi gıda güvenliğinin sağlanmasında en etkin ve güvenilir yöntem olarak görülmektedir. Bu sistem uygun gıda üretimini garanti altına alan işlem ve analizlerin tümü olarak ifade edilmektedir. Gıda maddesinin kalitesine ve raf ömrüne etki edebilecek biyokimyasal ve fiziksel değişimlerin kritik noktalarda kontroluyla kalitenin yükseltilmesinde ve sürekliliğinin sağlanmasında etkin bir yöntem olarak kullanılabilir. Ve bütünsel bir yaklaşımla hem fındık hasadı hem de hasat sonrası işlemleri ile fındık işlemeyi kapsayacak şekilde kurulması gerekmektedir [13]. HACCP sisteminin kurulması genel olarak 7 aşamadan oluşmaktadır: (1) Akış şemasının oluşturulması, (2) Kritik kontrol noktalarının belirlenmesi, (3) Kabul limitleri ve kriterlerin oluşturulması, (4) İzlemenin yürütülmesi, (5) Düzeltici işlemlerin uygulaması (6) Kayıt tutma, (7) Doğrulama . HACCP sistemi ile ilgili 3 tanım önemlidir: Tehlike, risk ve kritik kontrol noktası. Tehlike, tüketici için zarar görme olasılığıdır. Zarar fiziksel ve/veya kimyasal ve/veya mikrobiyolojik olabilir. Bir başka tanıma göre tehlike, kalite standartlarındaki sapmadır. Risk, tehlikenin meydana gelme olasılığının tahminidir. Kritik kontrol noktası, kontrol altına alındığında tehlikenin kaldırılabileceği veya kabul edilebilir düzeye indirilebileceği basamaktır [14].
5.2. Fındık hasadında HACCP' in uygulanabilirliği
Fındık hasadı için HACCP'in kurulmasının beş aşamada gerçekleştirildiği bildirilmektedir [13]:
(1) Fındıktaki riskin ve boyutlarının belirlenmesi
(2) Fındığa uygulanan işlemlerin akım şemalarının çıkartılması
(3) Fındıkta mikrobiyel bulaşma, küf gelişmesi ve mikotoksin oluşması, ve yağ oksidasyonunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi
(4) Kritik kontrol noktalarının belirlenmesi
(5) Gerekli analiz ve ölçümlerle alınacak önlemler
5.2.1. Fındıktaki risk ve boyutların belirlenmesi
Sistemin birinci aşamasında patojen mikroorganizmaların varlığının, toksin oluşturan organizmaların ve olası muhtemel toksinlerin belirlenmesini ve bunların tüketilmesinin insan sağlığına etkisinin tanımlanmasının yanında biyokimyasal değişimler ve fiziksel etkilerin gıda kalitesine ve raf ömrüne etkisinin belirlenmesini kapsamaktadır. Fındığın doğrudan tüketilmesinin herhangi bir hastalığa neden olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır. Fındıkta küf bulaşması yaygın olup, gelişmeleri insan ve hayvan sağlığı için bir risk oluşturmaktadır. Kabuklu fındıkta hasat sırasında Penicillium, Aspergillus ve Rhizopus cinsine ait küfler bulunmuştur. Kabuklu fındıkta A.flavus gelişmesi ağaçta başlamakta ve hasat işlemleri boyunca artmaktadır. Küfler serbest yağ asiti miktarının artmasına, proteinlerin parçalanmasına, amino asit bileşiminde değişime, renk değişimine, belirgin bir kokunun oluşmasına, tat değişimlerine yol açmaktadırlar. Küf sayısı fındık dalında 105 koloni/g iken, yerde bir miktar artmakta, harmanda çevre ve iklim koşullarına göre azalmakta ya da artmaktadır. Yağış sert kabuklu meyvelerde hasattan sonra küf sayısı ve mikroflorayı etkileyen en önemli faktördür. Yağışın fazla olması durumunda bakteri ve küflerin toplam sayısı 108 koloni/g' a kadar yükselmektedir [13].
A.flavus ve A.parasiticus fındıkta aflatoksin oluşumuna sebep olan küflerdir. Fındığın harmanlanması sırasında dış kabuğu çatlamış, zedelenmiş fındıklarda aflatoksin bulunmuştur. Aflatoksin oluşumu ortamın bağıl nemi ile dengede olan ürünün su aktivitesi ile ilgilidir. Hasatta yüksek olan su aktivitesinin 6-10 gün süreyle kurutularak düşürülmesi aflatoksin oluşumu için yeterli ortamı ve zamanı vermektedir. Ayrıca okratoksinler de fındıkta küfler tarafından meydana getirilen tehlikeli toksinlerdendir [13].
Uygun olmayan hasat işlemi fındıkta acılaşmaya neden olabilmektedir. Fındıklardaki enzimatik aktiviteler sonucunda da acılaşma oluşabilmektedir. Fındıkta serbest yağ içeriği % 1' i geçerse fındıklar bozulmuş demektir. Yağ oksidasyonu hücre yapısı ve fonksiyonlarının zarar görmesine ve dolayısıyla birçok hastalığın başlangıcında önemli rol oynamaktadır [13].
5.2.2. Fındığa uygulanan işlemlerin akım şemasının çıkartılması
Fındık hasadında işlem aşamaları aşağıdaki gibi verilebilmektedir:
5.2.3. Fındıkta bozulmayı etkileyen faktörlerin belirlenmesi
Hasat sırasında fındığın toprakla teması mikrobiyel yükün artmasına neden olmaktadır. Hasat sırasında hava koşullarına göre küf miktarı artmakta veya azalmaktadır. Hasat edildiğinde fındığın nemi % 28-30' dur. Bu nem değerine karşılık gelen bağıl nem değeri % 90' ın üzerindedir. Küfler % 70-90 bağıl nemde gelişme göstermektedirler. Enzimler % 60-70 bağıl nemde aktif hale gelmektedir. Bağıl nemin % 85-90 ve sıcaklığın 25-30oC olması durumunda A.flavus ve A.parasiticus küfleri gelişerek aflatoksin oluşturabilmektedirler. Fındıkların hasar görmüş kısımlarındaki özellikle peroksidaz enziminin aktivitesi fındıktaki kötü kokuya katkıda bulunmaktadır. Ambalajlama yöntemi ve ambalaj malzemesi de yağ oksidasyonunu etkilemektedir [13].
5.2.4. Kritik kontrol noktalarının belirlenmesi
Hasat sırasında kritik kontrol noktası kabuklu fındığın kendisidir [13].
5.2.5. Gerekli önlemlerin alınması
Fındık hasadında fındıktaki bozulmaların önüne geçilebilmesi için öncelikle uygun hasat zamanının beklenmesi ve hasata, dallardaki çotanakların zuruflarının yarısından fazlası kahverengi olduğunda ve dallardaki çotanakların yarısından fazlası dallar sallanınca düşüyorsa başlanmalıdır [13].
Fındıkların yerle temasını önlemek için hasat işlemi uygun arazilerde, fındık dalları tenteler üzerine silkelenerek yapılmalıdır. Toprakla temas etmiş fındıklar ve zedelenmiş fındıklar ayrılmalıdır. Bu şekilde toplanan fındıklarda, zuruflar dalda solduğundan ön kurutmaya gerek kalmamaktadır. Tente kullanımının mümkün olmadığı arazilerde, fındıklar zuruflar kızarmaya başladığında yere düşmeden elle toplanmalıdır [13].
Hasat edilen fındıklar sadece jüt çuvallara konulmalı ve toplandığı gün harmana indirilmelidir. Naylon çuval kullanılması ve çuval içerisinde birkaç gün bekletilmesi fındıklarda halk arasında kızışma olarak bilinen mikrobiyel aktivitelerin ve buna bağlı bozulmaların başlamasına neden olmaktadır [13].
6. Değerlendirme
Ülkemizde fındık hasadının genellikle elle yapıldığı bilinmektedir. Fındık üretimi yapılan bölgelerde arazinin büyük ölçüde eğimli olması hasadın makine ile yapılmasını engellemektedir. Bu coğrafik şartlara uygun hasat makinelerinin geliştirilmesi ile fındığın üretim maliyeti içerisindeki hasat masraflarının düşürülmesi gerekmektedir .
Hasatta dikkat edilmesi gereken hususlar özetle şöyle sıralanmaktadır [6]:
- Hasat mevsiminden önce fındık bahçelerindeki yabancı otlar temizlenmelidir.
- Bahçede farklı çeşitler bulunuyorsa, hasat olgunluğuna geldikleri zaman ayrı ayrı toplanmalıdır. Hasat fındıklar tam olgunlaştıktan sonra yapılmalıdır.
- Hasat edilen fındıklar jüt çuvallar içerisinde aynı gün harmana getirilmelidir.
7. Kaynaklar
[1] Göreci, A., 2004. Fındık Kültürü, Ankara, 112 s.
[2] Anonim, 2007. Fındık Yetiştiriciliği, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Çiftçi Eğitim Serisi 34, Ankara, 83 s.
[3] Beyhan, N., 2000. Değişik hasat zamanlarının fındıkta bazı meyve özellikleri üzerine etkisi. OMÜ Zir. Fak. Dergisi, 15(3): 1-6.
[4] Özçağıran, R., Ünal, A., Özeker,E., İsfendiyaroğlu, M., 2005. Ilıman İklim Meyve Türleri, Sert Kabuklu Meyveler, Cilt III. 308 s.
[5] Ünal, A., 2007. Modern Fındık Tarımı, Akçakoca, 231 s.
[6] Özdemir,M., 2005. Fındık ve Yetiştiriciliği,Trabzon, 119 s.
[7] Anonim 2010. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi internet sitesi, http://www.igeme.gov.tr/
[8] Tombesi, A., 2005. World Hazelnut Situation and Perspectives: Italy. Acta Hort. 686, 649-658.
[9] Tous, J., 2005. Hazelnut Production in Spain. Acta Hort. 686, 659-663.
[10] Mehlenbacher, S.A. and Olsen, J., 1997. The Hazelnut Industry in Oregon, USA. Acta Hort. 445, 337-345.
[11]Anonim, 2010. http://www.morrisfamilyfarm.com/wp-content/uploads/2010/01/p1010069.jpg
[12]Maness, N.,2010. Hazelnut. http://www.ba.ars.usda.gov/hb66/158hazelnut.pdf
[13] Özdemir, M., 2001. Fındık Hasatı ve Hasat Sonrası İşlemleri ile Fındık İşlemesinde Kritik Kontrol Noktaları Tehlike Analizi. www.okyanusbilgiambari.com
[14] Halkman, A.K., 2001. Kalite Güvenliği ve HACCP. T.C. Sağlık Bakanlığı Gıda Denetçisi Eğitim Materyali, 539-551.
Hazırlayan Gıda Yük. Müh. H. Esin SAVRAN
