ÖZET

Çerezlik ayçiçeği üretimi ülkemiz ihtiyacına yetmemekte ve yıllara göre artan talep ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Ülkemizde yeterli potansiyel ve ekim alanları olmasına rağmen, çiftçilerin piyasada sertifikalı tohumluk olmaması nedeniyle, tamamen yozlaşmış, yabaniye benzeyen köy populasyonlarını ekmesi nedeniyle, düşük verim elde edilmekte ve istenilen düzeyde üretim sağlanamamaktadır. Kalitesiz üretim nedeniyle standart tane büyüklüğünde üründe elde edilememektedir. Dünya da bazı ülkeler dışında çerezlik ayçiçeğine fazla önem verilmemektedir. Dünya çerezlik ayçiçeği pazarının büyük çoğunluğu ABD’nin elindedir. Uluslar arası tarım kuruluşlarında da, çerezlik ayçiçeği yağlık ile birlikte değerlendirilmektedir. Ülkemizde tescilli ve üretim izinli herhangi bir çeşit olmayışının yanında, tohumluk ve ürün konusunda gerekli standartlar da yoktur.

ANAHTAR KELİMELER

Çerezlik Ayçiçeği,Tohumluk, Standartlar,

The Problems of Confectionery Sunflower Seed Production in Turkey and in the World.

ABSTRACT

Confectionery sunflower production in Turkey is not enough and our country need imports from other countries. Although Turkey have enough potential for confectionery sunflower production, farmers could not get more yield due to use degenerated village populations. Because, there is not any certificated and registered cultivar and seed production standards in Turkey. Due to poor quality seed production, seed industry and consumers cannot find optimum seed size. Confectionery sunflower seed sector is not important at same level for each country in the world. US have big portion of confectionery sunflower seed market. Confectionery sunflower production mostly evaluated together oil sunflower by international agricultural organizations.

KEY WORDS:

Confectionery Sunflower, Seed Rules, Standards

1. GİRİŞ:

Ayçiçeği ülkemizde ve dünyada, genelde yağlık ekilmesine rağmen, önemli oranda da çerezlik, süs bitkisi, silajlık, hayvan ve kuş yemi olarak da kullanım alanları mevcuttur. Ülkemizde ise, en önemli yağ bitkisi olmasının yanında, çerezlik olarak da yoğun olarak tüketim söz konusudur. Ancak çerezlik ayçiçeği üretimi, ülkemiz ihtiyacının çok altında kalmakta olup, bu talepte yağlıkta olduğu gibi ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Ülkemiz her yıl 4-5 milyon $ civarında döviz ödeyerek, çoğunluğu ABD olmak üzere, İsrail, Macaristan ve Kanada gibi ülkelerden çerezlik ayçiçeği ithal etmektedir (Gaytancıoğlu. 1999).

Çerezlik ayçiçeği ekimi yurdumuzda genelde Orta ve Doğu Anadolu ve Geçit Bölgelerinde yapılmaktadır. Çerezlik tipler yağlık tiplere nazaran daha iri ve uzun olup, kabuk oranları ve bin tane ağırlıkları daha fazla ve yağ oranları da % 25-35 civarında değişmektedir. Çerezlik ayçiçeği ekimi yapılan alanlarda, uygun olmayan tohumluk ekimi yanında, yoğun olarak bir orobanş problemi de göze çarpmaktadır. Halen, dünyada orobanşa dayanıklı çerezlik hibrit veya açık döllenen ayçiçeği çeşidi yoktur.

Ülkemizin 2001 yılında çerezlik ayçiçeği ekim alanı 73.617 ha, üretim 81.403 bin ton civarındadır. Ülkemizin tane verimi ortalaması ise 110 kg/da dır. (Tarım İl Müdürlükleri İstatistikleri 2001). Ekim alanlarının en yoğun olduğu iller Ankara, K. Maraş, Elazığ, Kırıkkale, Yozgat, Kırşehir, Kayseri, Aksaray, Bursa, Çorum, Denizli, Çankırı, Bilecik ve Erzurum illeridir.

2. TÜRKİYE’DE KULANILAN ÇEREZLİK AYÇİÇEĞİ TOHUMLUKLARININ

MEVCUT DURUMU

Ülkemizde ekimi yapılan çerezlik ayçiçeği tohumlukları, genelde açık döllenen yerel köy populasyonlarıdır. Ayçiçeği yabancı döllenen ve yabanilerinin uzun ve dallı bir bitki olması nedeniyle, bunlar tohumluk özelliklerini kaybederek, daha çok yabaniye benzeyen uzun boylu ve dallı bitkileri içermektedir. Ayçiçeği yabancı döllenen bir bitki olduğu için, bu tohumların mümkünse her yıl mutlaka yenilenmesi gerekir. Bu çerezlik tohumlar ülkemizde tane tipine ve rengine göre Alaca, İnegöl, Kıbrıs, vb. isimlerle adlandırılarak ekilmektedir.

Halen ülkemizde herhangi bir tescilli veya üretim izinli çerezlik ayçiçeği çeşidi yoktur. Ülkemizde çiftçiler çerezlik ayçiçeği üretiminde sulama yeterli gübreleme gibi tüm üretim tekniklerini uygulamasına rağmen, sadece kaliteli ve sertifikalı tohumluk kullanamamasından dolayı % 100 e yakın verim dolayısıyla üretim kayıpları söz konusudur. Bunun yanında elde edilen üründe ve pazarda tam bir standart olmayıp istenen tip ve talep yıllara göre değişmektedir.

Kaya vd. (2001) ülkemizin değişik bölgelerinden toplanan 83 adet populasyon üzerine yaptıkları araştırmada, bu köy populasyonlarının dallanma oranlarının yüksek ve kendine döllenme oranlarının oldukça düşük olduğunu, kuru şartlarda bitki boylarının 82-215 cm, tabla çaplarının 7-33 cm arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Ekilen bu populasyonlarda yoğun olarak orobanş, sap ve tabla çürüklüğü (Rhizopus), Sclerotinia, pas ve yaprak yanıklığı en fazla görülen hastalıklardır. Yine araştırıcılar, bu populasyonlarının bazı tane karakteristiklerini incelemişler, hektolitre ağırlığının Alaca tiplerinde 241-359 gr, Siyah Kıbrıs tipinde 242-431 gr., bin tohum ağırlığının Alaca tiplerinde 68-152 gr, Siyah Kıbrıs tipinde 49-168 gr., tane boyunun Alaca tiplerinde 13-23 mm, Siyah Kıbrıs tipinde 11-23 mm ve tane eninin ise, Alaca tiplerinde 5-9 mm, Siyah Kıbrıs tipinde 5-8 mm arasında değiştiğini gözlemlemişlerdir.

3. DÜNYADA ÇEREZLİK AYÇİÇEĞİ TOHUMCULUĞUNUN DURUMU VE

KULLANILAN STANDARTLAR

Ülkemizde olduğu gibi dünyada da çerezlik ayçiçeği, önemli oranda gelir getiren bir ürün olmasına rağmen, genelde dünya literatüründe yağlık ayçiçeği ile birlikte değerlendirilmektedir. Gerçek anlamda ülkesel bazda yağlık ve çerezlik olarak ayrı ayrı nitelendirilmesine rağmen, ülkelerarası tarım organizasyonlarında (OECD, FAO, ISA. vb.) çerezlik istatistiklerine pek yer verilmemektedir. Başlıca çerezlik ayçiçeği üreticisi ülkeler, ABD, Macaristan, Arjantin, İspanya, İsrail, Çin, Türkiye ve Moldovya gibi bazı Doğu Avrupa ülkelerdir. Bugün dünyada en fazla çerezlik ayçiçeği üreten ülke ABD dir. Bu ülkenin toplam ekim alanı 200 bin ha olup üretimi de 300 bin ton civarındadır. Dünyada başlıca çerezlik ayçiçeği alıcısı ülkeler, kabuksuz olarak Almanya, Danimarka, Hollanda, Kanada, Meksika, İngiltere ve Belçika, kabuklu olarak da İspanya, Çin, Türkiye, Ürdün, Kanada, Meksika, İsrail, Almanya ve Japonya’dır.

Dünyanın en fazla çerezlik ayçiçeği üreten ve en fazla ayçiçeği çeşidine sahip ülkesi olan ABD de ve dünya piyasalarında istenilen tane özellikleri Çizelge 1 de verilmiştir. Yine ABD ve Kanada da zarar görmüş tanenin asgari miktarları ile ilgili oranlar Çizelge 2 de verilmektedir.

Çizelge 1: ABD Çerezlik Ayçiçeği tane özellikleri standartları:

Karakter İstenilen Özellik

Tadı İyi, Tipik, orta, Farklı

Kokusu İyi, Temiz, Taze aromalı

Yapısı Sert, Kırılgan ve Nemli Olmayan ,

Rengi Beyazımsı, Gri

Mikrobiyolojik Yapı Alfatoksin ve patojenlerden ari,

Nem %10 dan az,% 4 ten fazla,

Boyutu 650/oz

Yabancı madde, Kabuk,

Kabuksuz Tohum Oranı %0,1 den az,

Hasarlı Tane Oranı % 0,5 az yanmış ve % 2 den az hasarlı tohum

ABD Kaliforniya eyaletinde, üretim standartlarında kendilenmiş ebeveyn hatları sadece orijinal, hibrit tohumlarda sadece sertifikalı kademede olabilirler. Bu eyalette tohumluk üretim tarlalarında izolasyon mesafesi, tip dışı bitkilerin oranı, vb. özelliklerin verildiği bilgiler aşağıdaki çizelgelerde verilmiştir (Çizelge 3, 4 ve 5). Çizelge 3 de görüldüğü gibi, ABD de izolasyon mesafesi 1609,3 m iken ülkemizde bu mesafe açık döllenen ve hibritlerde 2.000 m, ebeveyn üretimlerinde ise 3.000 m dir.

Çizelge 3: Kaliforniya ABD tohumluk üretimlerindeki tarla standartları

Çizelge 4: ABD Güney Dakota tohumluk üretim tarlalarındaki tip dışı bitkiler

Çizelge 5: Kaliforniya-ABD tohumluk üretiminde Post Kontrol standartları

* En az 2000 bitki üzerinde kontrol yapılmalıdır.

ABD de tohumluk üretim standartlarında da eyaletler arasında bazı farklılıklar vardır. Örneğin ABD de en fazla ayçiçeği tohumluğu üretilen Kaliforniya da tohumlukta bulunması gereken cansız madde oranı Sertifikalı kademede % 3 iken, Güney Dakota eyaletinde % 2 dir. Yine diğer ayçiçeği çeşitlerinin maksimum tohum oranı Kaliforniya eyaletinde Sertifikalı kademede % 1 iken, Güney Dakota eyaletinde % 5 tir (Çizelge 6).

Çizelge 6: Kaliforniya ABD tohumluk kademelerindeki standartlar.

4. ÜLKEMİZDE ÇEREZLİK AYÇİÇEĞİ TOHUMCULUĞUNDA YAPILMASI

GEREKEN UYGULAMALAR

Kabuklu olarak tüketilen ideal bir çerezlik ayçiçeğinde tane iriliğinin en az 8-9 mm, boyunun 2,5 cm, iç oranının % 50, bin tane ağırlığının 80 g yağ oranının % 30 dan az olması gerekir. Yine tanede kadmiyum oranının düşük, protein ve E vitaminin (Tocepherol) yüksek olması, tanenin besleyici değerinin arttıracağından istenilen bir durumdur (Hofland ve Kadrmas, 1989; Lofgren, 1997; Jovanovic ve ark., 1998). Bu nedenle yapılacak olan ıslah çalışmalarında, ideal tipteki özelliklerdeki çerezlik tane ye sahip çeşitler geliştirilmelidir.

Ülkemizde çerezlik ayçiçeğinde yoğun bir çalışma yapılmadığından, standardizasyon çalışmaları yeterli değildir. TSE Çerezlik Ayçiçeği Standardı ancak 4 Nisan 2001 tarihinde çıkmış olup, halen kontrol aşamasındadır. Önceki yıllarda Kıbrıs olarak bilinen uzun siyah tanelere sahip tipler piyasada aranırken, son yıllarda Alaca tipteki gri-beyaz iri taneliler piyasada daha yüksek fiyata talep görmektedir. Ancak ekilen populasyonların çok karışık ve dallı ve küçük tablalara da sahip olması nedeniyle, iri tanelilerin yanında çok küçük tanelilerin olması, pazar değerini düşürmektedir. Bu nedenle mutlaka standart tane iriliğine sahip hibrit ve açık döllenen tohumlukların ekiminin yaygınlaştırılması gereklidir.

Halen yağlık ayçiçeğinde bir çok standart ve tohumluk üretim talimatları olmasına rağmen, çerezlikte herhangi bir mevzuat yayınlanmamış olup, bir an önce yapılması gerekir. Bu konuda başlıca üretici olan ülkelerde yapılmış olan standartlar da incelenerek, yapılacak olan düzenlemelerin dünya da geçerli olması sağlanmalıdır. Yine çerezlik ayçiçeğinde tane iriliği ekim sıklığına bağlı olarak değiştiğinden, en uygun ekim sıklığının tespitine yönelik araştırmalar öncelikle başlatılmalıdır.

5. TARTIŞMA

Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü - Edirne tarafından başlatılan Ülkesel Çerezlik Ayçiçeği Çeşit Geliştirme Projesi çerçevesinde, 1999 yılından itibaren, ülkemizde ekilen bu köy populasyonları uygun izolasyon şartlarında negatif seleksiyon ile iyileştirilmeye başlanmış ve 2002 yılında ülkemizde ilk defa Çerezlik Alaca köy populasyonuna üretim izni almıştır. Bu proje çerçevesinde yapılan çalışmalar çerçevesinde 2003 yılında bazı köy çeşitleri de Tescil denemesine verilerek, ülkemizin çerezlik sertifikalı tohumluk ihtiyacı karşılanmaya çalışılacaktır.

Özellikle ülkemizde çerezlik ayçiçeğinde, ekili tarlaların dağınık ve sulak alanlara yakın olması sebebiyle oluşan kuş zararı, önemli problemlerden biridir. Kuş zararının azaltılması için ekilişlerin toplu yapılması ve eğik tablaya sahip tiplerin tercih edilmesi gerekir. Yine arı populasyonunun az olduğu yerlerde kendine döllenme oranının yüksek çeşitlerin tercihi, yüksek verim için önemlidir.

Ülkemizde gri beyaz alaca tipler piyasada daha çok aranırken, Balkan ülkelerinde ise daha çok yağlık çeşitlere benzeyen siyah orta irilikte tane tipleri beğenilmektedir. Ülkemizdeki tohumluk sorunu çözüldüğünde, bu tiplerin de üretimi iyi bir ihracat imkanı da sağlayabilir. Yine bazı ülkemiz üreticileri sertifikalı tohumluk olmamasına rağmen, bu köy populasyonlarını kullanarak Romanya, Bulgaristan, Moldovya, Ukrayna gibi ülkelerde üretim yaparak elde ettiği ürünleri gerek ülkemizde, gerekse bu ülkelerde pazarlamaktadır.

Yine ülkemizde dış ülkelere işlenmiş ürün ihraç edebilen çok modern tesisler de mevcuttur. Bu firmaların büyük çoğunluğu ihtiyaçlarını başta ABD de olmak üzere dış ülkelerden yapılan ithalat yoluyla karşılamaktadırlar. Bu konuda yapılacak araştırmalara bu firmaların destek vermesi, kısa vadede sonuç almaya yönelik çalışmaları hızlandıracaktır.

6. SONUÇ

Ülkemizde çerezlik ayçiçeğinde üretimin ihtiyacı karşılaması, hatta ihraç edebilecek konuma ulaşması için yeterli potansiyelimiz vardır. Yine ülkemizde üretim fazlası yaşadığımız şeker pancarı, tütün vb ürünlerin yerini alabilecek mekanizasyona en uygun bitkilerden biri de çerezlik ayçiçeğidir. İstenilen tip ve kalitede üretildiği takdirde, pazar problemi de yoktur. Bu konuda ülkemizin tek eksiği, piyasada yeterli istenilen kalitede sertifikalı tohumluğun bulunmayışıdır.

Halen değişik yörelerde çiftçiler tarafından ekilen yozlaşmış yabaniye benzemiş olan çerezlik ayçiçeği köy populasyonları bir an önce terk edilmeli, kaliteli ve sertifikalı tohumluk kullanılarak üretim arttırılıp, ülkemizin döviz kaybı önlenmelidir. Bunun yanında hiçbir çalışma yapılmamış olan çerezlik ayçiçeği sektöründe, ileride tohumculuk ve ürünün işlenmesi pazarlamasında ortaya çıkacak sorunların önlenmesi için, bu konuda gerekli talimat ve standartların çıkarılması ve gerekli diğer düzenlemelerin de bir an önce yapılması gereklidir.

KAYNAKLAR:

Anonymous. US Sunflower Crop Quality Report. 2001. National Sunflower Association. Bismarck, ND, USA.

Gaytancıoğlu, O. 1999. Çerezlik ayçiçeğinin üretim ve dış ticaret sorunları. Çerezlik Ayçiçek Çekirdeği Dış Ticaret Semineri. 9 Haziran 1999. İstanbul.

Hofland, C. and N. Kadrmas. 1989. Confection Sunflower Handbook. 2^nd Edition. National Sunflower Association. Bismarck. ND. USA.

Jovanovic, D., D. Skoric. and B. Dozet. 1998. Confectionery sunflower breeding. Proceedings of 2^nd Balkan Symposium on Field Crops. 16-20 June. 1998. Novi Sad. Yugoslavia. P. 349-352.

Kaya, Y., H. Mutlu ve G. Evci. 2001. Ülkemizde Çerezlik Ayçiçeğinin Durumu ve Ekilen Köy Populasyonlarının Bazı Karakterlerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Türkiye 4. Tarla Bitkileri Kongresi 17-21 Eylül 2001.

Lofgren. J. R. 1997. Sunflower for confectionery food. bird food and pet food. P. 747-764. In A. A. Schneiter (ed.) Sunflower Technology and Production. ASA. SCSA. and SSSA Monograph. No: 35. Madison. WI.

Tarım İl Müdürlükleri İstatistikleri 2001