Ayçiçeği kabuğu her bitkide olduğu gibi, taneyi kaplar ve dış etmenlerden korur. Yağlık ayçiçeği tanesinin toplam ağırlığın yaklaşık % 21-30'u kabuktur. Çerezlik çeşitlerde bu oran % 36-50 arasında değişir. Ancak çerezlik ve yağlık tiplerin kimyasal kompozisyonları arasında, çerezliklerin biraz daha fazla lif içermesi hariç, belirgin bir fark yoktur. Ayçiçeğinde tanedeki kabuk ve yağ oranı arasındaki ters bir korelasyon söz konusudur. Tanedeki yağ oranı arttıkça kabuk oranı düşer. İyi bir yağlık ayçiçeği hibrit çeşidin tanesindeki yağ oranı % 50'nin üzerinde ve kabuk oranı ise, % 20 civarında olmalıdır. Gerek yağlık, gerekse çerezlik taneler, yüksek oranda lif (ham selüloz) düşük miktarlarda da ham yağ ve kül içerir. Kabuktaki selüloz, lignin, hemi-selüloz (çoğunluğu glucuronoxylan) miktarları % 74-90 olup, arta kalan kısmı da lipit, protein ve mineral maddelerdir (Dorrel ve Vick, 1997). Kabuğun besin maddesi içeriği aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Ayçiçeği Kabuğunun Besin Maddesi Kapsamı*

% 85-92 Kuru Madde % 3.5-9 Ham Protein % 2-4 Hazmolunabilir Protein % 35-45 Hazmolunabilir Besin Maddesi Toplamı % 40-50 Ham Selüloz % 13-16 Lignin % 2-3 Kül % 0.05-3 Yağ % 0.37 Ca % 0.15-0.25 Mg % 0.12 P

*Park et al.,1997

Yapılan araştırmalarda ülkemizde ayçiçeği işleyen bazı fabrikalarda kabuk tamamen küspe eldesinde kullanılırken, bazı fabrikalarda da özellikle yüksek proteinli küspe elde edilmek istendiğinde, yaklaşık % 7-12 arasında bir ek ürün olarak çıkmakta, bu durumda da ısıtma kazanlarda enerji ihtiyacını karşılamak için kömür ile karıştırılarak yakılmaktadır.

Ayçiçeği gerek tanesinin tümü, gerekse sadece kabuğu, herhangi bir kimyasal maddeyle muamele edilmediği müddetçe, zararlı bir madde içermez. Ancak yakılma işlemi sırasında çıkardığı atmosfere karışan karbondioksit ve diğer gazlar, aynen diğer yakacak ürünlerinin kullanılmasında olduğu gibidir. Ancak bu ek ürün olarak ortaya çıkan kabuğun, alternatif kullanım alanları da mevcuttur. Ayrıca çerezlik ayçiçeğinde kabuksuz tüketimde ek madde olarak ortaya çıkar. Ancak bu tür tüketim ülkemizde çok yaygın değildir. Kabuk oranı çerezlik ayçiçeği çeşitlerinde yağlıklara nazaran daha fazladır. Yağlık ayçiçeği kabukları çerezlik tiplere nazaran daha yüksek oranda protein ve yağ içerdikleri için, hayvanlar için iyi bir yem kaynağıdır. Ayçiçeği kabukları sığır yetiştiriciliğinde saman yerine altlık olarak kullanılabilir. Çünkü saman ile aynı oranda sıvı emme kapasitesine sahiptir. Ayrıca bu kabuklar kereste endüstrisinde dolgu ve yalıtım maddesi, biyolojik yakıt eldesinde ve paketleme materyali olarak da kullanılır. Ayrıca, Kanada'da silindir şeklinde preslenerek çıra malzemesi ve Rusya'da da etil alkol ve boya malzemesi eldesinde kullanılır (Doty,1978).

Ayçiçeği kabuğunun bir diğer kullanım alanı da, özellikle de bazı türlerde kabuğunda içerdiği antociyanin olarak bilinen kırmızı boya maddesi nedeniyle gıdalarda doğal katkılı boya olarak kullanılmasıdır. Bilindiği üzere gıda sektöründe kullanılan yapay renklendiricilerin yan etkileri üzerine, kırmızı ve pembe renk veren doğal antociyanin kaynakları oldukça önem kazanmıştır. Yine yapılan araştırmalarda, dana ve sığır besiciliğinde % 50 ye kadar ayçiçeği kabuğu içeren, ancak en az %15 ham protein içeren rasyonlarda herhangi bir beslenme bozukluğu görülmemiştir. Ancak yine % 50 ayçiçeği kabuğu, %50 üre katkılı mısır silajı ve 1.4 kg/baş arpa tanesi içeren rasyonlarda, hazım zorluğu nedeniyle beslenme periyodu boyunca meydana gelen bazı sığır ölümlerine rastlanmıştır (Park et al.,1997). Bu nedenle aynı araştırıcılar, herhangi beslenme veya hazım problemi ile karşılaşılmaması için besicilikte %30, süt besi rasyonlarında ise ayçiçeği kabuğu katkısının % 10'u geçmemesi gerektiğini vurgulamışlardır. Ayçiçeği kabuğu yüksek oranda selüloz içerir, ancak düşük bir besin maddesi kapsamına sahiptir ve hazmı zor ve tadı hoş değildir. Yine pelet haline getirilmiş ayçiçeği kabuğu briket haline getirilmiş saptan daha yüksek ısı içeriğine sahiptir. Ancak bu pelet haline getirilmiş kabuğun yanma sırasındaki aşırı ısınmayı ve fazla dumanı önleyen yeterli hava alım hızı düşüktür. Peletlerin ortalama yanma randımanı %62'dir. Kül oranı ve külün diğer özellikleri odundan farklı değildir. Ancak sap briketinin kül oranı %10.8 iken kabuk peletlerinin ise %3.6'dır (Park et al, 1997). Yine ayçiçeği kabuğunun yakıt değeri 8300 - 8500 BTU / pound civarında değişmektedir. ABD de ayçiçeği işleme tesisleri, okullar gibi bazı kuruluşlar, elde ettikleri bu kabukları fırınlarda yakacak olarak kullanmaktadır. Yine ayçiçeği kabuğundan yapılan briketlerin, ABD de bazı yerlerde şöminelerde kömür yerine kullanımı oldukça yaygındır (Lilleboe, 1991). ABD de, ayçiçeği işleyen fabrikaların nakliye maliyetlerinde ayçiçeği kabuğunun belirli bir hacim teşkil ettiğinden, genelde kabuğunun çıkartılması daha ekonomik olmakta ve ayçiçeği kabuğu yakılarak ısı enerjisi elde edilmesi de tesislere artı bir değer getirmektedir. Ancak fırınlarda yakılması sırasında kabukların fazla miktarda kül bırakması bir dezavantajdır. Yine bu tür tesislerin yakınlarına kurulan tavukçuluk ve hayvancılık tesislerinde ayçiçeği kabukları hayvanların altlarına serilmektedir.

Ayçiçeği kabukları tonu 30 $ a kadar alıcı bulmaktadır ((Dorrel ve Vick, 1997). Ayçiçeği kabuğunun değerlendirilmesi konusunda bir çok araştırmalar yapılmasına rağmen çok az bir kısmı uygulamaya sokulmuştur. Ligno-selülozik bir madde olarak ayçiçeği kabuğu, fermentasyon yoluyla şeker üretiminde, bazı kimyasallara ve değerli bileşiklere dönüşümde oldukça ucuz bir kaynaktır. Örneğin ayçiçeği kabuğunun asit veya celulase enzimleriyle hidrolizi, kabukta şeker oranını arttırarak besi değerinin artmasına ve yine maya için gerekli maddelerin oluşumuna yol açmaktadır. Ayçiçeği kabuğunun hücre duvarlarında karbonhidratlarla birlikte bulunan lignin maddesi, enzimlerin bu karbonhidratları şekerlere dönüştürmesini sınırlandırmaktadır. Ancak kabukların sodyum hidroksit ile 1,5 saat 120 ºC de muamelesi lignin maddesinin % 55 oranında azalmasına ve % 39 oranına kadar polisakkaritlerin şekerlere dönüşmesine yol açmaktadır.

LİTERATÜR LİSTESİ:

Dorrel, D.G and B. A. Vick. 1997. Properties and Processing of Oilseed Sunflower. In A. A. Schneiter (Ed). Sunflower Technology and Production. Agronomy Monogram 35.ASA,CSSA, and SSSA, Madison, WI. USA. P. 709-764. Doty, H.O. 1978. Future of Sunflower as an Economic Crop in North America and the World. In J.F. Carter(Ed). Sunflower Science and Technology. Agronomy Monogram 19. ASA, CSSA, and SSSA, Madison, WI. USA. Lilleboe, D. 1991. Sunflower Handbook. National Sunflower Association. Bismarck, ND. USA. 35 Sayfa. Park, C. S., G. D. Marx, Y. S. Moon, D. Wiesenborn, K. W. Chang, ve V. L. Hofman. Alternative Uses of Sunflower. 1997. In A. A. Schneiter (Ed). Sunflower Technology and Production. Agronomy Monogram 35. ASA, CSSA, and SSSA, Madison, WI. P. 765-807.