ÖZET
Bu çalışma Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde 1995 ve 1996 yıllarında yürütülmüştür. Araştırmada dört sulama yöntemi (yağmurlama, karık, kesik, sürekli) ile üç çeltik çeşidi (Rocca, Sandora, Ergene) kullanılmıştır. Bu çalışma ile dört sulama yönteminin çeltikte hektolitrre ağırlığı, çeltik uzunluğu, çeltik genişliği, kargo çeltik uzunluğu, kargo çeltik genişliği, kavuzsuz randıman, kırıklı randıman, kırıksız randıman, jelatinleşme sıcaklığı ve çeltik tane verimi üzerine etkisi araştırılmıştır.
İki yıllık sonuçlara göre, yağmurlama sulama, en düşük hektolitre ağırlığı, çeltik uzunluğu, çeltik genişliği, kargo çeltik uzunluğu, kargo çeltik genişliği vermiş buna karşılık en yüksek kırıksız randıman değerlerini vermiştir. Kavuzsuz randıman ve kırıklı randıman üzerine sulama yöntemi x çeşit etkileşimi etkili olurken sulama yöntemleri arasında bu iki karakter bakımından fark bulunmamıştır.
İki yıllık sonuçlara göre en yüksek dane verimi sürekli sulamadan alınmış bunu sırasıyla kesik, karık ve yağmurlama sulama izlemiştir. Sulama yöntemi x çeşit etkileşimi de çeltik dane verimi üzerine önemli bulunmuştur.
1. GİRİŞ
Çeltik tarımında üç sulama yöntemi uygulanmakta olup bunlar; tarla yüzeyinde birikmiş su bırakmadan sulama ( kır çeltiği, yayla çeltiği), tarla yüzeyinde 5-50 cm yükseklikte sürekli birikmiş su bulundurarak sulama (taban alan çeltiği) ve tarla yüzeyinde 51 cm den 5-6 m. ye kadar birikmiş su bulundurarak sulama (derin su çeltiği) biçiminde sınıflanabilir (De Datta, 1981). Ülkemizde çeltik sulaması Diyarbakır, Bingöl bölgesi yöreleri dışında tarlada yetişme süresi boyunca 10-20 cm yükseklikte sürekli birikmiş su verilerek yapılmaktadır. Diyarbakır ve Bingöl yörelerinde ise çoğunlukla kesik salma sulama yapılmaktadır.
Bölgede çeltik üretimini sınırlayan en önemli faktör olan suyun ekonomik kullanımını sağlayacak sulama yöntemini belirleyerek; aynı miktarda su ile daha geniş alanlarda çeltik yetiştiriciliği yapılacak sulama uygulamasını bulmak, ve değişik sulama yöntemlerinin çeltikte verim ve bazı kalite karakterleri üzerine etkisini araştırmak bu denemenin amacını oluşturmaktadır.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Bu araştırma 1995 ve 1996 yıllarında 2 yıl süre ile Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında yürütülmüştür. Denemenin yürütüldüğü her iki yılda da toprak kumlu bir yapıdadır. Deneme süresince toplam yağış miktarı 1995 yılında 552.5 mm 1996 yılında da 208.3 mm olmuştur. Denemede Rocca, Ergene ve Sandora çeltik çeşitleri ve 4 sulama yöntemi yer almıştır.
Yağmurlama sulama: Bitkiler 8-10 cm olduktan sonra; hasat olgunluğuna gelinceye kadar haftada iki defa yağmurlama sulama yapılmıştır. Bu sulama yöntemi ile yağış hariç 1995 yılında 759.6 mm 1996 yılında ise 682 mm sulama suyu verilmiştir. Karık sulama: Bitkiler 8-10 cm olduktan sonra; 1.5 m. aralıkla 20 cm genişlik 25-30 cm derinlikte açılan karıklarda devamlı su bulundurularak sulama yapılmıştır. Çeşitler iki karık arasına ekilmiştir. Bu sulama yöntemi ile yağış hariç 1995 yılında 2594.6 mm 1996 yılında ise 2725 mm sulama suyu verilmiştir.
Kesik sulama: Bitkiler 8-10 cm olduktan sonra; haftada iki defa tavalara 8-10 cm yüksekliğinde su verilerek sulama yapılmıştır. Bu sulama yöntemi ile yağış hariç 1995 yılında 1969.6 mm 1996 yılında ise 2226 mm sulama suyu verilmiştir.
Geleneksel devamlı salma sulama: Bitkiler 8-10 cm olduktan sonra; başlangıçta 2-3 cm sapa kalkmadan sonra 10-15 cm yükseklikte devamlı su verilerek sulama yapılmıştır. Bu sulama yöntemi ile yağış hariç 1995 yılında 4232.6 mm 1996 yılında ise 4035 mm sulama suyu verilmiştir.
Deneme bölünmüş parseller deneme desenine göre 4 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Ana parsellere (5 x 5 m) sulama yöntemleri, alt parsellere (5 x 1.2 m) ise; çeşitler yerleştirilmiştir. Denemede 8 kg/da P2O5 ve 15 kg/da N gübrelemesi uygulanmıştır. Denemelerde yapılan ölçüm ve gözlemler IRRI, 1988 ve 1996’ de açıklanan esaslara göre yapılmıştır. Verilerin analizi MSTAT-C istatistik paket programı kullanılarak yapılmıştır.
3. BULGULAR VE TARTIŞMA
3.1. Hektolitre Ağırlığı
1995 yılında sulama yöntemi, çeşit ve sulama yöntemi x çeşit etkileşimi hektolitre ağırlığı için önemli bulunmuştur. Sulama yöntemleri içinde; devamlı sulama 55.07 kg. ile en fazla hektolitre ağırlığına sahip olurken, yağmurlama sulama 51.61 kg ile son sırada yer almıştır. Çeşitler ise; hektolitre ağırlığı bakımından iki grup oluşturmuştur. Rocca çeşidi diğerlerinden daha az hektolitre ağırlığına sahip olmuştur. 1996 yılında ise; hektolitre ağırlığı bakımından sulama yöntemleri arasında fark görülmezken, çeşitler ve ekim yöntemi x çeşit etkileşimi için önemli farklılık saptanmıştır.
İki yılın verilerinin birlikte analizinde ise; hektolitre ağırlığı üzerine, sulama yöntemi, çeşit, sulama yöntemi x çeşit ve yıl x sulama yöntemi x çeşit ve yıl x çeşit önemli düzeyde etkili olmuştur. İki yıllık ortalamalara göre; hektolitre ağırlığı bakımından sulama yöntemleri iki grup oluşturmuştur. En yüksek hektolitre ağırlığı 54.57 kg ile devamlı sulamadan, en düşük hektolitre ağırlığı ise 51.77 kg ile yağmurlama sulamadan elde edilmiştir. Hektolitre, hacim ağırlığı olduğundan yağmurlama sulamada hektolitre ağırlığının düşük olması, su stresi nedeniyle kavuz içinde danenin tam olarak doldurulamadığını göstermektedir.
İki yıllık ortalamalara göre; çeşitler hektolitre ağırlığı bakımından iki grup oluşturmuş ve Rocca çeşidi 51.86 kg ile son sırada yer almıştır. Bu da; Rocca çeşidinin susuzluk stresinden daha fazla etkilendiğini ve kavuz içinde tanenin tam olarak doldurulamadığını göstermektedir. Bunun nedeni olarak; Rocca çeşidinin Ergene ve Sandora çeşitlerinde daha geççi olması gösterilebilir.
3.2. Çeltik Dane Uzunluğu
1995 yılında çeşitler arasında çeltik dane uzunluğu bakımından 0.01 düzeyinde fark saptanırken, sulama yöntemi ve sulama yöntemi x çeşit etkileşimi çeltik tane uzunluğu üzerine önemli etki yapmamıştır. 1996 yılında ise; sulama yöntemleri, çeşitler ve sulama yöntemi x çeşit etkileşimi çeltik dane uzunluğu üzerine önemli düzeyde etkili olmuştur. 1996 yılında sulama yöntemleri çeltik dane uzunluğu bakımından iki grup oluşturmuş, 9.82 mm ile devamlı sulama ilk sırada yer alırken karık ve yağmurlama sulama son sırada yer almıştır. Kesik sulama ise her iki gruba da girmiştir.
İki yıllık verilerin birlikte analizinde ise; çeltik dane uzunluğu üzerine sulama yöntemi ve çeşit 0.01 düzeyinde önemli derecede etkili olurken, yıl ve diğer ikili ve üçlü etkileşimlerin çeltik dane uzunluğu üzerine etkisi önemli olmamıştır. Devamlı sulama diğer bütün sulama yöntemlerinden daha uzun çeltik danesine neden olmuştur. İkinci sırayı kesik sulama alırken bunu sırasıyla üçüncü sırada karık ve son sırada yağmurlama sulama izlemiştir. Buradan da görülebileceği gibi su stresi arttıkça dane uzunluğu azalmıştır.
3.3. Çeltik Dane Genişliği
Çeltik dane genişliği üzerine 1995 yılında sulama yöntemleri, çeşitler ve sulama yöntemi x çeşit 0.01 düzeyinde önemli derecede etkili olmuştur. Sulama yöntemleri arasında devamlı sulama ve kesik sulama ilk sırada yer alırken yağmurlama sulama son sırada yer almıştır. Çeşitler ise iki grup altında toplanmış ve 2.85 mm ile Sandora çeşidi diğer iki çeşitten daha dar çeltik danesine sahip olmuştur. 1996 yılında ise; sulama yöntemleri ve çeşitler arasında dane genişliği yönünden önemli düzeyde farklılık bulunmuştur. 1996 yılında, yine devamlı sulama en geniş çeltik danesine sahip olurken, yağmurlama sulama yine son sırada yer almıştır.
İki yıllık sonuçlara göre; çeltik dane genişliği üzerine sulama yöntemi ve çeşit önemli düzeyde etkili olurken, yıl ve diğer bütün ikili ve üçlü etkileşimler önemsiz olmuştur. Sulama yöntemleri çeltik dane genişliği bakımından üç grup oluşturmuştur. 3.11 mm ile devamlı sulama ilk grubu oluştururken kesik ve karık sulama ikinci grubu ve yağmurlama sulamada son grubu oluşturmuştur. Buradan da görülebileceği gibi su stresi arttıkça dane genişliği tıpkı dane uzunluğunda olduğu gibi azalmaktadır. Bu sonuçlardan da anlaşılacağı gibi, sulama yöntemleri çeltik dane genişliği üzerine etkili olmaktadır. Fakat dane genişliği birçok karaktere göre daha stabil bir yapı göstermekte ve çeşitli etkileşimlerden etkilenmemektedir.
3.4. Kavuzsuz Dane (Kargo) Uzunluğu
Kargo uzunluğu üzerine 1995 yılında, sulama yöntemleri ve çeşitlerin önemli düzeyde etkili olduğu saptanırken, sulama yöntemi x çeşit etkileşimi etkisi önemsiz olmuştur. Kargo dane uzunluğu bakımından sulama yöntemleri iki grup oluşturmuştur. 6.94 mm ile devamlı sulama ilk sırada yer alırken, kesik ve karık sulama ile aynı gruba girmiş buna karşılık 6.73 mm ile yağmurlama sulama son sırada yer almıştır. Çeşitler de kargo uzunluğu bakımından iki gruba ayrılmış ve Rocca çeşidi diğerlerinden daha kısa kargo uzunluğuna sahip olmuştur. 1996 yılı sonuçları; 1995 yılı sonuçlarına benzer bir durum göstermiştir. Sulama yöntemleri ve çeşit kargo uzunluğu üzerine önemli düzeyde etkili olurken, sulama yöntemi x çeşit etkileşiminin etkisi olmamıştır.
İki yıllık verilerin birlikte analizinde ise ; sulama yöntemi, çeşit ve yıl x sulama yöntemi kargo uzunluğu üzerine önemli düzeyde etkili olmuştur. Buna karşılık diğer konular kargo uzunluğu üzerine etkili olmamıştır. İki yıllık ortalamalara göre 7.07 mm ile devamlı sulama en yüksek kargo uzunluğuna sahip olurken, ikinci grubu karık ve kesik sulama oluşturmuştur. 6.78 mm ile yağmurlama sulama ise son grupta yer almıştır.
3.5. Kavuzsuz Dane (Kargo) Genişliği
Sulama yöntemleri ve çeşitler arasında 1995 yılında kargo dane genişliği bakımından 0.01 düzeyinde önemli fark saptanırken, sulama yöntemi x çeşit etkileşimi kargo dane genişliği üzerine önemli etki yapmamıştır. 1995 yılında kargo dane genişliği yönünden sulama yöntemleri devamlı, kesik,karık, ve yağmurlama sulama yönteminde sıralanmış ve en geniş kargo tanesine 2.71 mm ile devamlı sulama neden olmuştur. Çeltik çeşitleri ise kargo dane genişliği bakımından iki grup oluşturmuştur. Sandora çeşidi diğerlerine göre daha dar kargo dane genişliğine sahip olmuştur. 1996 yılında ise; sulama yöntemleri ve çeşitler kargo dane genişliği üzerine önemli düzeyde etki yapmıştır. 1996 yılında sulama yöntemlerinin sıralaması değişmezken gruplamada 1995 yılına göre farklılık olmuş, karık ve kesik sulama her iki gruba da girmiştir. Devamlı sulama en geniş kargo daneye buna karşılık yağmurlama sulama en dar kargo daneye sahip olmuştur. İki yıllık sonuçlara göre; kargo dane genişliği bakımından sulama yöntemi ve çeşitler arasında 0.01 düzeyinde farklılık saptanırken, yıl x sulama yöntemi etkileşimi 0.05 düzeyinde önemli olmuştur. Buna karşılık diğer konular kargo dane genişliği üzerine etkili olmamıştır. Kargo dane genişliği bakımından üç grup oluşturmuştur. İlk grupta 2.75 mm ile devamlı sulama yer alırken ikinci grubu kesik ve devamlı sulama oluşturmuş, son grupta ise 2.57 mm ile yağmurlama sulama yer almıştır. Buradan da anlaşılacağı gibi devamlı sulama dışındaki sulama yöntemleri dane doldurmayı kötü yönde etkileyerek kargo dane genişliğinde daralmaya neden olmuşlardır. Sulama şekillerinin kargo dane genişliği yönünden sıralaması çeltik dane genişliği yönünden yapılan sıralamaya benzerlik göstermiş, çeltik danesindeki daralmaya neden olan etkenler kargo dane genişliğinde de daralmaya neden olmuştur. Bununla birlikte çeltik danesinin genişliği yıl x sulama yöntemi etkileşiminden etkilenmezken, aynı etkileşim kargo dane genişliği üzerine önemli etkide bulunmuştur. Bu sonuçtan da anlaşılacağı gibi kargo dane genişliği çeltik dane genişliğinden daha fazla çevre şartlarından etkilenmektedir.
3.6. Kavuzsuz Randıman
Sulama şekilleri ve çeşitler arasında 1995 yılında, 0.05 düzeyinde önemli fark saptanırken, sulama yöntemi x çeşit etkileşimi önemsiz bulunmuştur. Sulama yöntemleri arasında sıralama; çeltik uzunluğu ve genişliğine göre ters yönde olmuş ve en yüksek kavuzsuz randıman yağmurlama sulamadan alınırken, devamlı sulama son sırada yer almıştır. Kavuzsuz randıman bakımından çeşitler arasındaki sıralama ise ilk sırada Rocca ikinci sırada Ergene ve üçüncü sırada Sandora çeşidi yönteminde olmuştur. 1996 yılında ise; çeşitler ve sulama yöntemi x çeşit etkileşimi kavuzsuz randıman üzerine önemli düzeyde etkili olurken, sulama yöntemlerinin kavuzsuz randıman üzerine etkisi önemsiz olmuştur. 1996 yılında kavuzsuz randıman bakımından sıralama değişmiş ve en yüksek değere Sandora çeşidi sahip olmuştur. Yağmurlama sulamada en yüksek kavuzsuz randımana Sandora çeşidi sahip olurken, devamlı sulamada en yüksek kavuzsuz randımanı Rocca çeşidi vermiştir.
İki yıllık sonuçların birlikte analizinde; kavuzsuz randıman üzerine yıl x sulama yöntemi ve sulama yöntemi dışındaki bütün konular önemli derecede etkili olmuştur. Bu sonuçlardan da anlaşılabileceği gibi, kavuzsuz randıman genotip ve çevre şartları ile çok yönlü etkileşimlere bağlıdır. İki yıllık ortalamalara göre Ergene çeşidi, diğer iki çeşitten daha az kavuzsuz randıman oranına sahip olmuştur.
3.7. Kırıklı Randıman
1995 yılında kırıklı randıman üzerine sulama yöntemi, sulama yöntemi x çeşit ve çeşitler önemli düzeyde etki yapmıştır. 1995 yılında yağmurlama sulama ve karık sulama diğer sulama yöntemlerinden daha fazla kırıklı randıman vermiştir. Çeşitler arasında ise, Rocca çeşidi ilk sırada yer alırken, Ergene çeşidi en düşük kırıklı randımanı vermiştir. Ergene çeşidi yağmurlama sulamada en yüksek kırıklı randımanı verirken, diğer sulama yöntemlerinde son sırada yer almış ve sulama yöntemi x çeşit etkileşimi önem kazanmıştır.
1996 yılında ise sulama yöntemi ve çeşitler arasında kırıklı randıman bakımından önemli fark saptanmazken sulama yöntemi x çeşit etkileşimi 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur.
İki yıllık ortalamalara göre; sulama yöntemleri kırıklı randıman üzerine etkili olmazken, diğer bütün konular ve etkileşimlerinin etkileri önemli bulunmuştur. Villoreal v.d. (1990) kır çeltiği koşullarında yetiştirilmiş çeltiklerde kırıklı randımanın düşme eğilimi gösterdiğini bildirmektedirler. Elde ettiğimiz sonuçların tersi olan bu bulgular; araştırmalarda kullanılan farklı çeşitlerden kaynaklanabilir. Nitekim, çeltik çeşitlerinin yıllara, sulama şekillerine ve yıllar içinde aynı sulama yönteminde kırıklı randıman bakımından değişik yönde tepkiler verebilmesi, böyle farklı sonuçların alınabileceğini göstermektedir. Bu sonuçlar; pirince işlemede çeltiğin yetişme ortamı yanı sıra genotipin de önemli etkide bulunduğunu göstermektedir.
3.8. Kırıksız Randıman
Kırıksız randıman bakımından 1995 yılında sulama yöntemleri ve çeşitler arasında önemli düzeyde farklar bulunmuştur. Kırıksız randıman bakımından en yüksek değere % 66.8 ile yağmurlama sulama yöntemi sahip olurken, diğer sulama yöntemleri ikinci grubu oluşturmuştur. Çeşitler arasında ise % 67.9 ile Rocca çeşidi ilk grupta yer almış, diğer çeşitlerden daha fazla kırıksız randıman vermiştir. 1996 yılında ise, kırıksız randıman üzerine yalnız sulama yöntemi önemli düzeyde etkide bulunmuştur. Sulama şekilleri kırıksız randıman bakımından iki grup altında toplanmış ve yağmurlama sulama ile kesik sulama ilk grubu oluştururken, devamlı sulama ve karık sulama ikinci grubu oluşturmuştur.
İki yıllık sonuçlara göre; sulama yöntemi, çeşit, yıl x çeşit, yıl x sulama yöntemi ve yıl kırıksız randıman üzerine önemli düzeyde etkili olmuştur. İki yıllık ortalamalara göre; sulama şekilleri içinde %66.8 kırıksız randıman ile yağmurlama sulama ilk sırayı almıştır. Devamlı sulama ise son sırada yer almıştır. Kır çeltiği koşullarında yetiştirilen çeltiklerin kırıksız randımanlarının devamlı sulamaya göre azaldığını belirten Villareal v.d. (1990)’ nin bulguları, araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlarla çelişmektedir. Bunun nedeni araştırmalarda kullanılan çeşitlerin farklılığı olabilir. Araştırmamızda kırıksız randıman bakımında yıl x çeşit, yıl x sulama yöntemi etkileşimlerinin önemli bulunması, bu özelliğin bakımından farklı bölgeler için farklı sonuçlar verebileceğini göstermektedir. İki yıllık ortalamalara göre; yağmurlama sulamadan daha yüksek kırıksız randıman elde etmemizin nedenlerinden biride, bu sulama yönteminde tane boyunda görülen önemli küçülme olabilir, boydaki kısalmadan dolayı kırık oranındaki bir azalma olmuş olabilir. Nitekim en kısa pirinç tane boyuna sahip Rocca çeşidi diğer çeşitlerden önemli derecede daha fazla kırıksız randıman vermiştir. Bununla birlikte kırıksız randıman üzerine harman ve pirince işlemedeki nem yüzdeleri ve diğer bazı etkenlerinde etki yapabileceği unutulmamalıdır.
3.9. Jelatinleşme Sıcaklığı
1995 yılında çeltik çeşitleri arasında 0.01 düzeyinde önemli fark saptanırken, sulama yöntemi ve sulama yöntemi x çeşit etkileşimi önemsiz bulunmuştur. 1996 yılında ise 1995 yılına benzer sonuç alınmış ve çeşitler arasında 0.01 düzeyinde önemli fark saptanırken, sulama yöntemi ve sulama yöntemi x çeşit etkileşimi önemsiz bulunmuştur.
İki yıllık sonuçlara göre, jelatinleşme sıcaklığı bakımından yalnız çeşitler arasında önemli fark saptanırken, diğer bütün konular ve etkileşimler önemli bulunmamıştır. Bu sonuç jelatinleşme sıcaklığının kalıtımı basit bir karakter olup çevre koşullarından ancak %6 oranında etkilendiği (Mackill v.d. 1996) ile uyum içindedir.
3.10. Çeltik Dane Verimi
1995 yılında çeltik dane verimi üzerine sulama yöntemleri ve sulama yöntemi x çeşit interaksiyonu 0.01 düzeyinde önemli etki yaparken, çeşitler arasında önemli fark görülmemiştir. 1995 yılında devamlı sulama, 608.9 kg/da çeltik dane verimi ile ilk sırayı alırken, bunu 523 kg/da ile kesik sulama izlemiştir. Karık sulama 455.4 kg/ da ile üçüncü sırada yer alırken yağmurlama sulama yöntemi 355.3 kg/ da çeltik dane verimi ile diğer sulama şekilleri içinde en az çeltik tane verimine neden olmuştur. Yağmurlama sulama ve karık sulamada en fazla verimi Sandora çeşidi, sırasıyla 402.2 kg/da ve 507.7 kg/da ile verirken devamlı sulamada aynı çeşit 506.5 kg/da ile son sırada yer almıştır.1996 yılında ise; sulama yöntemi ve sulama yöntemi x çeşit etkileşiminin yanı sıra çeşitler arasında da çeltik dane verimi bakımından önemli farklılık saptanmıştır. Sulama yöntemleri içinde 693.4 kg/da çeltik dane verimi ile devamlı sulama ilk sırada yer alırken, bunu 503 kg/da ile kesik sulama izlemiştir. 372.7 kg/da çeltik dane verimi ile yağmurlama sulama son sırada yer almıştır. Çeşitlerin verim sıralaması; sulama yöntemlerine göre değişmiştir. Yağmurlama, karık ve kesik sulamada diğer çeşitlerden anlamlı derecede az verim veren Rocca çeşidi , devamlı sulamada diğer çeşitler ile aynı verim grubuna girmiştir. 1996 yılında, çeşitler arasında iki grup oluşmuş ve Rocca çeşidi diğer iki çeşitten daha az verim vermiştir.
İki yılın birlikte analizinde ise; çeltik dane verimi üzerine, sulama yöntemleri, çeşitler, sulama yöntemi x çeşit ve yıl x çeşit konularının etkileri 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur. İki yıllık ortalamalara göre; çeltik dane verimi bakımından sulama yöntemlerinin hepsi ayrı gruba girmiş ve en yüksek verimi 651.2 kg/da ile devamlı sulama yönteminden elde edilmiştir. İkinci sırada 513.0 kg/da ile kesik sulama, üçüncü sırada 438.6 kg/da çeltik dane verimi ile karık sulama ve son sırada ise 364.0 kg/da çeltik dane verimi ile yağmurlama sulama yer almıştır. Su stresinin çeltikte verimi düşürdüğü, çeşitli araştırıcılar tarafından bildirilmektedir (Westcott ve Vines, 1986., Dobney v.d., 1989, Muirhead v.d. 1989, McCauley. 1990, Borrell v.d. 1991, Anonim, 1984-1994) , araştırmamızda da devamlı sulama dışındaki sulama yöntemleri çeşitli oranlarda verim düşüşlerine neden olmuştur. Devamlı sulama yöntemine göre, diğer sulama yöntemlerindeki verim düşüşü çeşitlere göre de farklılık göstermiştir. Yağmurlama sulamada çeltik dane verimi düşüşü Rocca çeşidi için %61, Ergene çeşidi için %40 buna karşılık Sandora çeşidi için ise %30 olmuştur. Buna karşılık yağmurlama sulama ile iki yıl ortalaması olarak devamlı sulamaya göre % 82 daha az sulama suyu kullanılmıştır. Aynı durum kesik sulama için daha ilginç gözükmekte kesik sulama ile devamlı sulamaya göre %49 daha az su kullanılmış buna karşılık Sandora çeşidinde verim düşüşü yalnız % 8 oranında olmuştur. Buradan da kesik sulama ile Sandora gibi çeşitlerden iyi çeltik dane verimi alınabileceği görülmektedir. Su kullanım etkinliği açısından bakıldığında ise; iki yıllık ortalama kullanılan su (yağış dahil) ve elde edilen verimlere göre, yağmurlama sulamada 1 kg çeltik danesi elde etmek için 2363.1 litre su gerekirken bu değer, sırasıyla kesik sulama için 4355.4 litre, karık sulama için 6381.5.3 litre ve devamlı sulama için ise 6561.6 litre olmuştur.
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
İki yıllık sonuçlara göre, yağmurlama sulama, en düşük hektolitre ağırlığı, çeltik uzunluğu, çeltik genişliği, kargo çeltik uzunluğu, kargo çeltik genişliği vermiş buna karşılık en yüksek kırıksız randıman değerlerini vermiştir. Kavuzsuz randıman ve kırıklı randıman üzerine sulama yöntemi x çeşit etkileşimi etkili olurken sulama yöntemleri arasında bu iki karakter bakımından fark bulunmamıştır. en yüksek dane verimi sürekli sulamadan alınmış bunu sırasıyla kesik, karık ve yağmurlama sulama izlemiştir. Sulama yöntemi x çeşit etkileşimi de çeltik tane verimi üzerine önemli bulunmuştur. Bu sonuçlara göre uygun çeltik çeşitleri kullanarak aynı miktarda su ile, daha geniş alanlarda, yüksek su kullanım etkinlikleri ile kalitede önemli değişmeler olmadan çeltik tarımı yapılabilir ve çeltikte dışa bağımlılık azalabilir.
Çizelge 1. Sulama yöntemlerinin çeltikte değişik karakter bakımından ortalama değerleri (1995, 1996 yılları ortalaması)
Sulama Yöntemi | Hektolitre Ağırlığı (kg) | Çeltik Uzunluğu (mm) | Çeltik Genişliği (mm) | Kargo Uzunluğu (mm) | Kargo Genişliği (mm) | Kavuzsuz Randıman (%) | Kırıklı Randıman (%) | Kırıksız Randıman (%) | Alkalide Dağılma (1-9) | Dane Verimi (kg/da) |
Yağmur Karık Kesik Devamlı | 51.77 b 53.60 a 54.16 a 54.57 a | 9.35 c 9.47 bc 9.53 b 9.71 a | 2.91 c 3.02 b 3.05 b 3.11 a | 6.78 c 6.87 b 6.92 b 7.07 a | 2.57 c 2.63 b 2.63 b 2.75 a | 82.7 82.1 82.1 81.7 | 72.9 72.3 72.5 71.9 | 66.8 a 63.6 bc 65.0 ab 62.3 c | 5.12 5.21 5.21 4.92 | 364 d 439 c 514 b 651 a |
Önemlilik EÖF(%5) VK(%) | 0.01 1.48 2.22 | 0.01 0.166 2.53 | 0.11 0.05 3.40 | 0.01 0.07 3.07 | 0.01 0.046 3.70 | önemsiz ---------- 0.57 | önemsiz ---------- 0.65 | 0.01 ---------- 3.48 | önemsiz ---------- 10.87 | 0.01 73.32 10.25 |
Çizelge 2. Çeltik çeşitlerinin değişik karakterler bakımından ortalama değerleri (1995,1996 yılları ortalaması)
Çeşit | Hektolitre Ağırlığı (kg) | Çeltik Uzunluğu (mm) | Çeltik Genişliği (mm) | Kargo Uzunluğu (mm) | Kargo Genişliği (mm) | Kavuzsuz Randıman (%) | Kırıklı Randıman (%) | Kırıksız Randıman (%) | Alkalide Dağılma (1-9) | Dane Verimi (kg/da) |
Rocca Ergene Sandora | 51.86 b 54.42 a 54.30 a | 9.24 10.04 9.86 | 3.15 c 3.05 b 2.87 c | 6.45 b 7.17 a 7.11 a | 2.70 a 2.70 b 2.54 b | 82.2 a 81.7 b 82.7 a | 72.7 a 72.1 b 72.3 ab | 66.3 a 63.7 b 63.2 b | 6.53 a 6.37 a 2.44 b | 442 b 509 a 526 a |
Önemlilik EÖF(%5) VK(%) | 0.01 0.60 2.22 | önemsiz ---------- 2.53 | 0.01 0.053 3.40 | 0.01 0.11 3.07 | 0.01 0.05 3.70 | 0.01 ---------- 0.57 | 0.01 ---------- 0.65 | 0.01 ---------- 3.48 | 0.01 0.279 10.87 | 0.01 25.34 10.25 |
Çizelge 3. Sulama yöntemlerinin 3 çeltik çeşidinde değişik karakterler bakımından ortalama değerleri (1995,1996 yılları ortalaması)
Sulama Yöntemi X Çeşit | Hektolitre Ağırlığı (kg) | Çeltik Uzunluğu (mm) | Çeltik Genişliği (mm) | Kargo Uzunluğu (mm) | Kargo Genişliği (mm) | Kavuzsuz Randıman (%) | Kırıklı Randıman (%) | Kırıksız Randıman (%) | Alkalide Dağılma (1-9) | Dane Verimi (kg/da) |
Yağmurla | Rocca Ergene Sandora | 48.81 d 52.64 c 53.87 b | 8.76 9.62 9.67 | 3.06 2.92 2.75 | 6.37 7.04 6.94 | 2.61 2.65 2.44 | 82.3 abc 82.3 abc 83.4 a | 72.7 abc 73.1 abc 72.9 ab | 67.5 66.8 66.1 | 6.62 6.37 2.37 | 265 h 410 f 417 f |
Karık | Rocca Ergene Sandora | 51.96 c 54.84 ab 54.00 b | 8.95 9.62 9.84 | 3.15 3.06 2.85 | 6.41 7.09 7.10 | 2.71 2.65 2.52 | 81.9 cd 82.0 bcd 83.0 ab | 72.2 cd 72.4 bcd 72.2 bcd | 65.5 62.1 63.2 | 6.50 6.50 2.62 | 338 g 444 ef 534 cd |
Kesik | Rocca Ergene Sandora | 52.19 c 55.25 a 55.05 ab | 8.91 9.81 9.86 | 3.16 3.07 2.90 | 6.37 7.16 7.22 | 2.67 2.70 2.52 | 82.1 bcd 81.1 d 83.1 a | 72.7 abc 72.2 cd 72.6 abc | 65.9 65.2 63.9 | 6.75 6.50 2.37 | 485 de 502 cd 552 bc |
Devamlı | Rocca Ergene Sandora | 54.46 ab 54.96 ab 54.27 ab | 9.24 10.04 9.86 | 3.22 3.12 2.97 | 6.66 7.37 7.17 | 2.79 2.81 2.66 | 82.6 abc 81.2 d 81.2 d | 73.5 a 71.0 e 71.4 de | 66.4 60.8 59.8 | 6.25 6.12 2.37 | 676 a 679 a 599 b |
| Önemlilik EÖF(%5) VK(%) | 0.01 1.19 2.22 | önemsiz ----- 2.53 | önemsiz ----- 3.40 | önemsiz ----- 3.07 | önemsiz ----- 3.70 | 0.01 0.055 0.57 | 0.01 ----- 0.65 | önemsiz ----- 3.48 | önemsiz ----- 10.87 | 0.01 25.34 10.25 |
5. KAYNAKLAR
* ANONİM 1984-1994 Ülkesel Çeltik Araştırmaları Projesi Raporları. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü - EDİRNE. * ANONİM. 1994, program Report for 1993, IRRI. pp: 19-21, 51-52, 54-55. Los Banos, Laguna, Philippines * ANONİM.1988,1996. Standart Evoluation Sysytem for Rice. 4th Edition. IRRI, Manila, Philippines. * BAYRAK, F. 1986 . Bafra Ovasında çeltiğin sulama modulü ve sulama suyu ihtiyacı. Köy Hizmetleri Samsun Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları. Genel Yayın No: 37. Rapor serisi: 32. Samsun. 1986. * BLACKWELL, J., W.S. MEYER , VE R.C.G. SMİTH. 1985. Growth and yield of rice under sprinkler irrigation on a free-draining soil. Aust.J. Exp. Agric. 25: 636-641.