ÖZET Türkiye’ de çeltik verimi 1927 yılında 2.7 ton/ ha iken 2001 yılında 5.5 ton/ha dan daha fazla bir verime ulaşmıştır, diğer taraftan bazı çiftçiler 10 ton/ha verim alabilmektedirler. Bu yüzden ülke veriminin yakın zamanda 10 ton/ha a ulaşma potansiyeli vardır. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından Türkiye şartlarına uygun çok sayıda çeşit geliştirilmiştir. Geliştirilen bu çeşitlerin sertifikalı tohumları TİGEM ve özel sektör tarafından üretilmektedir. Özel sektörün çeltik ıslahına ve tohumluk üretimine daha fazla girmesi gerekmektedir.
GİRİŞ
Türkiye’de çeltik ıslahı ile ilgili çalışmalar değişik kuruluşlarda yapılmakta iken zaman içerisinde ekim alanlarının azalması, su yetersizliği, araştırmalara verilen desteğin azalması gibi nedenlerle bir çok kuruluş çeltik ıslahı çalışmalarını bırakmıştır. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nde çeltik araştırmaları 1970 yılında başlatılmış ve bugüne kadar değişik ıslah yöntemleri ile birçok çeşit geliştirilmiştir (Anon. 1979-2001). Çeltik çeşit ıslahında başlangıçta yurt içi ve yurt dışından materyal temin edilmiş, bu introduksiyon materyalinden adaptasyon çalışmaları sonucu birçok çeşit tescil ettirilmiştir. Daha sonraki yıllarda 1979 yılında melezleme, 1996 yılında da mutasyon ıslahına başlanılmıştır.
Uzun yıllardan beri Türkiye’de üretilen çeltiklerin hemen hemen hepsinin elit ve orijinal tohumlukları Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünce üretilmekte ve Ülkemizde üretilen çeltiklerin tamamına yakın bir kısmı Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından tescil veya üretim izni alınan çeltikler oluşturmaktadır (Anon 2001).
Ülkemizde çeltik ıslahı ve tohumluk üretimine diğer kamu kurum ve kuruluşlarının yanı sıra özel sektörümüzde yeterli ilgiyi göstermemiştir. Bu yazıda; Trakya Tarımsal Araştırma Enstitütüsü tarafından kullanılan çeltik ıslah yöntemleri, geliştirilen çeşitler, yanısıra çeltik ıslah ve tohumluk üretim politikaları da tartışılacaktır.
2. MATERYAL VE METOD
Trakya Tarımsal araştırma Enstitüsü tarafından çeşit geliştirmede aşağıdaki çeşit ıslah metodları kullanılmaktadır.
2.1. Introduksiyon ıslahı ve geliştirilen çeşitler Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından çeltik ıslah programının başlangıcından bugüne kadar çoğunlukla ılıman bölgelerden olmak üzere değişik ülkelerden çok sayıda genetik materyal getirilmiştir. Yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan sağlanan materyal önce gözlem bahçelerine alınmış, daha sonra ön verim, verim, bölge verim denemelerinden sonra çeşit tescil denemelerine verilerek tescil veya üretim izni alınmıştır (Anon. 1979-2002). Bu yöntemle bugüne kadar 2 İtalyan çeşidi (Rocca, Veneria) tescil edilmiş, 1 İtalyan çeşidi (Baldo) üretim izni alınmıştır. Bunlarla birlikte 3 Bulgaristan çeşidi ( Plovdiv, Rodina ve Ranballi) ve 1 Rusya çeşidi (Krasnodarsky-424) Enstitümüz tarafından tescil ettirilmiştir.
Değişik zamanlarda IRRI' den (Uluslar arası Çeltik Araştırma Enstitüsü) birçok hat/çeşit getirtilmiştir. Ancak; bu materyalden bir çeşit geliştirilememiştir. Son yıllarda IRRI’den ılıman bölge çeltik gözlem bahçeleri ve aromatik çeltik gözlem bahçeleri getirilmeye başlanmış bu materyalden gerek melezleme amaçlı gerekse doğrudan çeşit geliştirme yönünde bazı ilerlemeler elde edilmiştir.
2.2. Melezleme çalışmaları ve geliştirilen çeşitler Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde heryıl yaklaşık 100 kombinasyonda melezleme yapılmaktadır. Melezleme çalışmalarında 1979 yılına kadar başarı sağlanamamış, bu yılda Enstitü elemanlarından Dr. Muzaffer Kızıltan'ın IRRI'yi ziyaretleri sonucu mini bir sera ile tropikal ortam oluşturularak baba bitkilerden çok başarılı toz alma yöntemi kullanılmaya başlanmıştır. Ana olarak kullanılan bitkilerde ise emaskulasyon işlemi vakumlu pipetler aracılığı ile yapılmaktadır. Melezleme için çiçeklenmemiş bitkiler vakumlu pipetler aracılığı ile emaskule edilmekte ve kağıt torba ile izolasyonu yapılmaktadır. Bu şekilde geceyi geçiren bitkilere ertesi günü saat 10 civarı salkımları toplanan baba bitkiler mini sera içinde nemli ortamda 12-14 saatleri arası polen verilmesi sağlanmakta ve polen keseleri patlayan baba salkımları, birgün önce emaskule edilmiş ana salkımlar üzerinde silkerek tozlanma sağlanmakta daha sonra toz verilen salkım tekrar izole edilmektedir.
Melezlemeden sonra elde edilen tohumlar 1. Yıl fideleme olarak ekilmekte, F3 kademesine kadar toptan seçme daha sonra teksel seçme yolu ile seleksiyon yapılmaktadır. Yapılan çalışmalar sonucu 2002 yılıda dahil olmak üzere 14 çeşit melezleme yolu ile geliştirilmiş ve tescil edilmiştir (Anon. 1989-2002).
Çeşit ismi | Ana hat ve orijini | Baba hat ve orijini |
Ergene | Delta (Fransa) | Zoria (Bulgaristan) |
İpsala | Rodina (Bulgaristan) | Delta (Fransa) |
Altınyazı | Baldo (İtalya) | Ribe (İtalya) |
Meriç | Delta (Fransa) | Akçeltik (Türkiye) |
Trakya | Baldo (İtalya) | Komsomolsky (Rusya) |
Serhat-92 | Rocca (İtalya) | Krasnodarsky-424 (Rusya) |
Sürek-95 | Rocca (İtalya) | Rodina (Bulgaristan) |
Osmancık-97 | Rocca (İtalya) | Europa (İtalya) |
Kıral | Gritna (İtalya) | Balilla-28 (İtalya) |
Yavuz | Rocca (İtalya) | 1979-TR79-70-1 (Turkiye) |
Demir | Plovdiv (Bulgaristan) | Lido (İtalya) |
Neğiş | Violenano (İtalya) | Seguial (İspanya) |
Kargı | Baldo (İtalya) | Balilla (İtalya) |
Gönen | Bonni (İtalya) | Shinei (IRRI) |
Çizelge 1. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından melezleme yolu ile geliştirilen çeltik çeşitleri ve bu çeşitlerin ebeveynleri.
2.4. Mutasyon ıslahı Bu ıslah metodunda Co 60 kaynağı ile 25 ve 30 kR dozlarda ışınlanmış Rocca, Baldo ve İpsala çeltik tohumları kullanılmıştır. Bu çeşitlerin bazı olumsuz karakterleri vardır. Bu karakterleri iyileştirmek için başlatılan mutasyon ıslahından iyi varyasyonlar elde edildiği görülünce beyaz göbekli pirinç veren Sürek-95 çeşidi de 2001 yılında 30 kR gamma ışını ile mutasyona tutularak yeni mutantlar elde edilmiştir. Mutasyonda seleksiyon yöntemi olarak modifiye edilmiş toptan seleksiyon yöntemi kullanılmaktadır. Mutasyon çalışmasında 2002 yılı itibari ile verim denemelerinde ve açılan materyelde seleksiyon çalışmaları devam etmektedir.
2.5. Hibrit çeşit geliştirme çalışmaları Son yıllarda Çin'in hibrit çeşit geliştirmedeki başarıları göz önüne alınarak 1996 yılında hibrit çeltik ıslahı için stoplazmik erkek kısırlık (CMS) kullanılarak (3 hatlı sistem) ve Termogenetik erkek kısırlık kullanılarak (2 hatlı) hibrit çeşit geliştirme düşünülmüştür. Stoplazmik erkek kısır hatlar ( Reimei, IR682776, IR 68283) ve onların sürdürücü hatları (B) tarlada yanyana ekilmiş fakat horman ve diğer herhangi bir işlem kullanılmadan sürdürücü (B) hatlarının erkek kısır (A) hatlarını döllemesi sağlanamamıştır. Diğer taraftan 2 hatlı sistemde Edirne şartları için Termogenetik erkek kısır hatların ( Norin PL, IR 68948-4-12-3-7-B) tane bağladığı görülmüştür. Bu çalışma da bu hatların yazları Edirne'den daha sıcak güney bölgelerimizde de devam ettirilmesi ihtiyacı görülmüştür. Güney bölgelerimizde sıcaklıktan dolayı kısırlık görüldüğü takdirde uygun tozlayıcılarla hibrit çeşitlerin geliştirme yolu açılacaktır. Türkiye için de hibrit çeşit geliştirme ve tohum üretme için en ucuz ve kolay yolun bu olacağı düşünülmektedir.
2.6. Biyoteknolojik çalışmalar Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde pahalı bir yöntem olması nedeni ile bugüne kadar dihaploid ıslahı, gen transferi gibi yeni çeltik ıslah metodları kullanılmamıştır. Ancak son zamanlarda bu konudaki başarılı sonuçlar nedeni ile bu yönle geliştirilmiş (herbisit resistant, vitamin yönünden zenginleştirilmiş çeltik ) materyalin temini ve uluslar arası kuruluşlar ile ortak projeler geliştirme çalışmaları vardır.
3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA
Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından Türkiye'de değişik metodlarla geliştirilmiş 20 çeltik çeşidi tescil edilmiş 3 çeltik çeşidi ise üretim izni almıştır. Geliştirilen bu çeşitlerden 2002 yılı itibarı ile Osmancık-97, Rocca ve Baldo çeşitleri Türkiye çeltik ekilişinin %80 ninden fazla yer tutmaktadır. Geri kalan diğer %20 lik kısmın büyük bir bölümünde de yine Enstitü tarafından geliştirilmiş diğer çeşitler büyük oranda yer tutmaktadır. Geliştirilen bu çeşitlerden bazılarının özellikleri Çizelge. 2 de verilmiştir. Geliştirilen çeşitlerin büyük çoğunluğu camsı daneli ve hepsi japonica tip çeltiklerdir.
Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü çeşitleri dışında 2001 yılında Türkiye de kademeli çeltik tohumluğu üretimi bulunmamaktadır. Enstitümüz tarafından geliştirilen çiftçi, sanayici ve tüketici tarafından da beğeni toplayan bu çeşitlerin tohumluk üretimi ve pazarlanmasında zaman zaman sorunlar çıkmaktadır (Beşer, 1997). 2001 yılı sonuna kadar Çeltik tohumluğu üretenlere kg başına 100 000 TL destek verilmekte idi bu destek nedeni ilede bazı özel şirketler çeltik tohumluk üretimine girmiş bulunmaktadırlar. Daha önceleri Türkiye Zirai Donatım Kurumu, Devlet Üretme Çiftlikleri yada ithalat yolu ile temin edilen çeltik tohumlukları, gerek TİGEM Tahirova İşletmesi gerekse 7 adet özel şirket veya tohum üretici kişi tarafından orijinal tohumları Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünden alınarak çoğaltılmasıyla çiftçilere ulaştırılmaktadır. Bu şekilde de dışarıya döviz ödemesinin önüne geçilmesi yanısıra dışarıdan tohum ile gelebilecek hastalıkların da önüne geçilmiş bulunulmaktadır. Nitekim ürün olarak getirilen çeltiklerin tohumluk olarak kullanılması sonucu ilk defa 1994 yılında Gönen ilçesi köylerinde dış karantinaya tabi beyaz uç nematodo ( Aphelencoides bessei) tespit edilmiştir. Ülkemizde hiç görülmeyen bir yabancı ot olan Leptochloa spp 2000 yılında ilk defa Edirne ili Meriç ilçesinde yurt dışından getirilen sertifikasız tohumlar ile, yine 2002 yılında ise aynı yollarla ürün olarak getirilen çeltiklerin tohum olarak kullanılması nedeni ile çeltik yapraklarını tahrip edip bitkiyi kurutan Hydrelia spp sineği zararlısının İtalya'dan Ülkemize getirildiği tahmin edilmektedir.
Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen çeltik çeşitlerinin orijinal kademede tohumları çeltik üretici şirket ile çiftçilere vermektedir. Bu tohumlar çoğaltılarak sertifika alınıp çiftçilere ulaştırılmaktadır. Bu sistemde Enstitü tarafından geliştirilen çeşitlerin tohumluk üretimi herkes tarafından yapılabilmektedir. Bu yöntemde Enstitüye ıslahçı hakkı nedeniyle hiçbir ödeme yapılmamaktadır. Daha önceki yıllarda Introduksiyon yolu ile getirilen çeşitler kolaylıkla tescil edilirken, son yıllarda bu imkansız hale gelmiş ancak yurt dışında çeşidi geliştiren kuruluşun müsadesi ile çeşit tescil edilebilir hale gelmiştir. Bu nedenlerle de melezleme ıslahı önem kazanmaktadır.
Ülkemizde özel kuruluşlar sadece çeltik tohumluk üretimi ile ilgilenmekte, çeltik ıslahına girmemektedirler. Özel şirketlerin çeltik ıslahına girmesi ve tohumluk üretici kuruluşlar tarafından Enstitü tarafından geliştirilen çeşitlerin belirli anlaşmalar çerçevesinde ıslahçı hakları göz önüne alınarak özel kuruluşlara devredilmesi, Türkiye’de çeltik ıslah çalışmalarına çok iyi bir ivme kazandıracaktır.
4. SONUÇ
Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından ülke şartlarına uygun çok sayıda çeltik çeşidi değişik ıslah yöntemleri kullanılarak geliştirilmiştir. Geliştirilen bu çeşitlerin tohumluk üretimi için TİGEM ve özel sektörle işbirliği içinde çalışılmaktadır. Ancak; özel sektörün çeltik tohumluk üretiminde Enstütümüze belirli anlaşmalar çerçevesinde ıslahçı hakkı ödemesi ve çeltik ıslahına da girmesi ülke çeşit ve tohumluk ihtiyacı karşılamada daha faydalı olacaktır. Enstitü tarafından özellikle melezleme yolu ile geliştirilen çeşitlerin yurt içi yanı sıra yurt dışında da pazarlanması imkanları vardır. Başlangıç olarak, bu konuda ilgilenecek şirketlerin Enstitümüzden çeşitlerin haklarını belirli şartlarda alarak yurt içi ve yurt dışında pazarlamaları ülkemiz tohumculuk sektörü için yeni imkanlar sağlayacaktır.
Yurt dışından tohumluk ithalatı ile yeni hastalık ve zararlılar da getirilmektedir. Bu nedenle çeltik tohumculuğunun yerli üretimle karşılanmasında büyük önem arz etmektedir. 2002 yılında Avrupa topluluğu çeltik tohumluk üreticisine ton başına yaklaşık 150 Euro destek vermektedir. Ülkemizde de böyle desteklerin verilmesi ve gerekli yasal düzenlemelerle özel sektörün çeltik ıslahına girmesi özendirilebilir. Diğer taraftan Enstitümüzce ön çalışması yapılan hibrit çeltik ıslahı da özel şirketlerin bu alana girmesinde yeni imkanlar sağlayabilir.
5. KAYNAKLAR
Anon. 1979-2002. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Gelişme Raporları -Edirne Beşer, N. 1997. Türkiye Çeltik Üretiminde Mevcut Durum, Sorunlar ve Çözüm Yolları. Ziraat Müh. Sayı:301:16-19 Beşer, N. Sürek, H. 1999. Çeltik üretimi, pirince işleme, pazarlama ve tüketimde kalite ve kaliteye etki eden unsurlar. Karadeniz Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Pazarlama Sempozyumu. Samsun