ÖZET

Ülkemizde yağlık ayçiçeğinde hibrit tohumluk kullanımı 1985 yılında başlamış olup, halen ülkemizde her yıl 1500-2000 ton civarında sertifikalı tohumluk kullanılmaktadır. Ayçiçeği tarımında hibrit tohumluk kullanımı % 90ın üzerinde olup, tohumculuk sektörünün % 95 ine özel sektör sahiptir. Hibrit tohumluk pazarının % 45 ine sahip olup, bu firmayı May, Advanta, Monsanto, Pioneer ve diğer firmalar takip etmektedir. Ülkemizde satılan tohumlukların % 50si, Trakya Birlik ve Tarım Kredi Kooperatifleri, diğer yarısı da, Karadeniz Birlik, Pancar Kooperatifi ve tohumluk bayileri tarafından dağıtılmaktadır. Ülkemizde hibrit ayçiçeği tohumluk fiyatlarının yüksekliği, tane iriliğinde ve olgunlaşma sürelerinin belirlenmesindeki standardizasyon eksikliği ve orobanş karşılaşılan en önemli sorunlardır.

ANAHTAR KELİMELER

Hibrit Ayçiçeği, Tohumluk, Türkiye,

The Problems of Hybrid Sunflower Seed Production in Turkey.

ABSTRACT

Sunflower producers have been using hybrid seed since 1985 and 1500-2000 metric ton hybrid seed each year in Turkey. Private seed companies have over % 90 seed sales and producers use hybrid seeds over % 90 in sunflower production. Syngenta Seed Company has about % 45 of total hybrid seed market and May, Advanta, Monsanto, Pioneer and other seed companies follow this company. Trakya Union and Agricultural Credit Cooperatives have half portion of distribution of hybrid sunflower seeds and Sugar Beet Cooperatives Karadeniz Union and small private seed companies supply other parts in Turkey. High price in hybrid seed, standardization on seed number in packages and maturation periods and susceptibility to broomrape are important problems in Turkey sunflower seed production.

KEY WORDS:

Confectionery Sunflower, Population, Turkey

1. GİRİŞ

Hibrit tohumluklar bütün dünyada özellikle de yabancı döllenen bitkilerde homojen görünümleri, yüksek verim ve kaliteye sahip oluşları, hastalık ve zararlılara olan dayanıklılığı nedeniyle üreticiler tarafından tercih edilmektedir. Ayçiçeğinde hibrit çeşitlerin kullanımı 1970li yılların başında, CMS hatların elde edilmesi ve bunları restore eden genlerin bulunmasıyla başlamıştır.

Ülkemizde en önemli yağ bitkisi olan ayçiçeğinde hibrit tohumluğun kullanımı 1980li yılların başında orobanşa dayanıklı hibrit ayçiçeği çeşitlerin yurt dışından getirilmesiyle başlamıştır. 1985 yılından itibaren hibrit tohumların yoğun olarak ekilmeye başlaması ile ülkemizde ayçiçeği ekim alanlarında ve üretiminde önemli artışlar sağlanmış olup, ayçiçeği ekim alanları yıllara göre taban fiyata bağlı olarak son yıllarda 500 - 750 bin dekar arasında değişmektedir (Anonymus 2000). Halen ülkemizin bütün bölgelerinde ayçiçeği tarımı yapılmakta ise de; toplam ayçiçeği ekim alanının %70’inden fazlası, % 100 e yakını hibrit tohumlukların kullanıldığı Trakya-Marmara Bölgesinde, özellikle de Tekirdağ, Edirne ve Kırklareli illerinde bulunmaktadır.

2. TÜRKİYE’DE HİBRİT AYÇİÇEĞİ TOHUMCULUĞUNDAKİ MEVCUT DURUM

Yağlık ayçiçeğinde ülkemizde hibrit tohumluk kullanımı şu anda % 90 ın üzerinde olup, açık döllenen çeşit olan Viniimik 8931 çeşidi ise, daha çok İç Anadolu ve ayçiçeğinin az ekildiği ve pnömatik mibzer kullanılmayan yörelerdeki çiftçilerce tercih edilmektedir. Ülkemizde yağlık ayçiçeği üreticilerince şu anda 15-20 civarında çeşit ekilmekte olup, bunun 5 adedi Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü diğerleri de özel firmalara aittir. Özel tohumculuk firmalarının piyasadaki payları % 95 in üzerindedir.

Ülkemizde 2001 yılında yağlık ayçiçeği tohumluk tedarikleri firma bazında Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelgeden de görüleceği üzere genelde ülkemizin ihtiyacı olan tohumlar genelde bu yıl gibi yoğun talebin dışında ülkemizde üretilmektedir. Ancak dış kaynaklı firmaların oldukça fazla miktarda ihraç amaçlı olarak tohumluk üretimleri de mevcuttur.

Yağlık ayçiçeğinde 2002 yılında ülkemizde satılan tohumluk miktarları firma bazında Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelgeden de anlaşılacağı gibi Syngenta firması ülkemizdeki tohumluk pazarının % 45 ine sahip olup bu firmayı, Advanta % 14 May % 14, Monsanto % 9 ve Pioneer firması % 7 ile takip etmektedir. Pioneer firması ülkemiz ayçiçeği tohumluğunun üçte birini dağıtan Trakya Birlik ve % 13 ünden fazlasını dağıtan Tarım Kredi Kooperatiflerini kullanmayıp, iki yıldır tohumluklarını özel tohum bayileri kanalıyla dağıtmaktadır. Trakya Birlik ortağı olması nedeniyle, piyasada en çok satılan Syngenta firmasının Sanbro çeşidinden sonra, en fazla Advanta firmasının tohumluklarını dağıtmaktadır. Agromar firması ise, daha çok Pancar Kooperatifi aracılığıyla tohumluk dağıtımı yapmaktadır.

Çizelge 1: Hibrit ayçiçeği üreten firmaların yurt içinde satılmak üzere, ülkemizde

2001 yılında tohumluk tedarikleri*

KAYNAK: TÜGEM 2002 Yılı Tohumluk Dağıtım Programı

Çizelge 2: Ülkemizde 2002 yılında dağıtılan ve satılan tohumluk miktarları*

*KAYNAK: TRAKYA BİRLİK, TARIM KREDİ KOOP, Tohumluk Firmalarının

beyanları (28 Mayıs 2002 itibariyle) ** Karadeniz Birlik, Pancar Koop,

Tohumluk Bayileri

Ülkemizde 2002 sezonunda satılan yağlık ayçiçeği hibritlerinin listesi Çizelge 3 de verilmiştir. Ülkemizde en fazla satılan ayçiçeği hibriti Syngenta firmasına ait Sanbro çeşidi olup, piyasadaki satış payı yaklaşık % 44 civarındadır. Bu çeşidi İsera, Coban, AS-6310, PR-64A83 gibi çeşitler takip etmektedir. 2002 yılında ise, Advanta firmasına ait C-70166 ve Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’ne ait TR-6149SA, Meriç-2002 ve Aydın-2002 isimli çeşitleri tescil edilmiştir. Bu çeşitlerden Aydın - 2002 ve daha önceden tescilli TARSAN-1018 çeşitleri, TİGEM tarafından 2002 yılında üretilerek, 2003 yılında çiftçilere dağıtılacaktır.

Çizelge 3: 2002 yılında üretici firmaların yurt içinde satılan tescilli veya üretim

izinli çeşitleri

FİRMA ADI ÇEŞİT ADI

SYNGENTA Sanbro, S-288*

MAY AGRO AS-615*, AS-6310, AS-503*, AS-508

ADVANTA İsera, Megasun*

PİNOEER PR-64A83*, PR-64A91, XF-4027, XF-4028

MONSANTO Coban, C-207, Alhaja, SP-702*, Turkuaz*

SAPEKSA Nantio F1*, TR-3080 (Özdemirbey), TR-6149 SA

AGROMAR Dolunay

GENÇ TOHUM Meriç - 2002

TİGEM Edirne- 87*, Vniimik 8931**

KAYNAK: TÜGEM 2002 Yılı Tohumluk Dağıtım Programı, *2002 Yılı itibariyle üretiminden vazgeçilen çeşitler, ** Açık Döllenen Çeşit

3. TOHUMLUK ÜRETİMİNDE VE SATIŞINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR

VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Yağlık ayçiçeği tarımında, çiftçilerce en fazla şikayet hibrit tohumluk fiyatlarının yüksekliği konusudur. Bu konuyu gereği gibi ve tüm detaylarıyla incelemek için son altı yılın buğday ve hibrit ayçiçeğinin ürün, tohumluk fiyatları ve dekara tohumluk maliyetleri Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelgeden de görüleceği üzere, ayçiçeği üreticilerinin dolar bazında en fazla tohumluk fiyatını bu yıl ödediği ortaya çıkmıştır. Yine ayçiçeği üreticilerinin dekar başına tohumluk maliyetleri 26-35 kg ürün arasında olduğu, ayçiçeğinde ortalama 200 kg/da optimum verim üzerinden yaklaşık 6 veya 8 de bir oranında bir maliyet olduğu görülmektedir. Özellikle ayçiçeğinin % 70 den fazlasının ekildiği Trakya-Marmara Bölgesinde buğday-ayçiçeği ekim nöbeti dolayısıyla ayçiçeğinin buğday ile rekabeti söz konusu olduğu için, buğday eken çiftçilerin de sertifikalı tohumluk maliyetleri dekara 35-50 kg ürün ve 450 kg/da verim ortalamasından yaklaşık 8-12 de biri olduğu ortaya çıkmaktadır.

Bu karşılaştırma hasat sezonları birbirine yakın, ancak ayçiçeği buğday ekim sezonları farklı ve ürün fiyatları Ağustos Eylül arasında olması nedeniyle buğday lehine bir avantaj sağlamaktadır. Ancak yine az da olsa ayçiçeği üreticisi, buğdayda her yıl sertifikalı tohumluk kullanmaması gibi nedenler de dikkate alındığında, tohumluğa buğdaya nazaran daha fazla masraf etmektedir.

Ülkemizde hibrit ayçiçeğinde önemli bir sorun da ayçiçeği olgunlaşma sürelerinde bir standardın olmayışıdır. Bugün özellik belgelerinde ve broşürlerde hibritlerin tamamına yakınında bazılarının geççi olmasına rağmen, erkenci veya orta erkenci olduğu yazılmaktadır. Ancak piyasada ekilen tüm hibritlerin yer aldığı denemelerin olgunlaşma sürelerini çeşitli bölgelerde sulu ve kuru koşullarda kurularak tespit edilmesi ve erkenci, orta erkenci ve geççi kategorilerinde standart hibritlerin belirlenmesi ayçiçeği üreticilerine kolaylık sağlayacaktır.

Çizelge 4: Ülkemizde Yıllara Göre Hibrit Ayçiçeği ve Buğday Tohumluk ve Ürün

Fiyatları, Tohumluk Maliyetleri (Bin TL)

*KAYNAK: TRAKYA BİRLİK, Trakya TAE. ** 400 gr/da ayçiçeği tohumluk fiyatı, *** 20 kg/da buğday tohumluk fiyatı

Hibrit ayçiçeği tohumculuğunda ülkemizde yapılması gereken bir diğer uygulamada mısırda ve dünyanın diğer ülkelerinde ayçiçeğinde olduğu gibi, satılan ayçiçeği torbalarındaki tohum adedinin bilinmesidir. Halen ülkemizde ayçiçeği hibrit tohumlukları 10 kg paketler halinde ve tane iriliğine göre büyükten küçüğe doğru 2, 3 ve 4 numara olarak satılmaktadır. Ancak bu numaralandırma da firmalar arasında bir standart bulunmamakta ve bir firmanın aynı numarasındaki tohum adedi ile, diğeri arasında farklılıklar oluşmaktadır. Bu konuda firmalar arasında bir standardın olması, çiftçilerin dekara kullanacağı tohumluk miktarını ekim sıklığına göre daha kolay belirlenmesi ve tohumluk ihtiyacının önceden tam olarak bilinmesi imkanı sağlayacaktır.

Ülkemizde hibrit tohumluk üretimleri genelde Konya ilinde ve az miktarlarda İzmir Bergama ilçesi ve diğer yerlerde yapılmaktadır. Sertifikalandırma işlemleri ise OECD sertifikası hariç, o ilin Tarım İl müdürlüğü Kontrol Şubelerinde görevli elemanları tarafından yürütülmektedir. OECD sertifikası alınacak tohumluklar ise, Tohumluk Tescil Sertifikasyon Merkezi Müdürlüğünce yürütülmektedir. Ancak az da olsa sertifikalandırma ve kontrol işlemleri sırasında bazı problemler çıkmakta olup, Tarım İl Müdürlüğünde görevli elemanların düzenli bir eğitimden geçirildiğinde bu sorunlar kısa zamanda çözüme kavuşacaktır.

Ülkemizin bitkisel yağ ihtiyacı artan nüfusa paralel olarak her yıl artmakta olup, ve döviz kaybımız son yıllarda yaklaşık 400 – 600 milyon $ civarındadır. Ancak ülkemizde özellikle ürünün yaklaşık yarısına yakınını mübaaya eden Trakya Birliğin alınan üründe çeşitlerin yağ oranına dikkat etmemesi piyasada yağ oranı düşük hibritlerin ön plana çıkmasını sağlamaktadır. Yine hasat edilen üründe sap ve tabla kırıkları, toz vb yabancı madde oranının fazla olması ayçiçeği ürününden elde edilen yağ miktarını düşüren bir diğer faktördür. Piyasada yağ oranına göre alım yapılması ve yağ oranı dolayısıyla yağ verimi yüksek çeşitlerin ekilmesi ülkemizin bitkisel yağ açığını kapatmada önemli artışlar sağlayacaktır. Tohum Islah kuruluşları da yağ oranı ve verimi yüksek çeşitlere öncelik vermesi bu konuda ülkemiz ekonomisine önemli katkı sağlayacaktır. Yine yüksek yağ içeren çeşitlere prim verilerek ekimi teşvik edilmelidir. Örneğin ABD de ayçiçeğinde yağ oranındaki her % 1 lik bir artış için, % 2 lik bir prim verilmektedir.

Son yıllarda özellikle de ayçiçeğinin yoğun ekildiği Trakya bölgesinde yoğun bir orobanş problemi göze çarpmakta olup, her yıl giderek daha fazla alanda yaygınlaşmaktadır. Orobanş ayçiçeğinde % 100 e varan verim düşüklüklerine sebep olan parazit bir bitkidir (Fick. ve Miller, 1997). Halen ülkemizde orobanşa % 100 dayanıklı bir hibrit geliştirilmemiştir. Bu nedenle ayçiçeği ıslahçıların bu konunun üzerinde önemle durması ve kısa zamanda bir sonuç elde etmesi, ülkemizde ayçiçeği tarımının geleceği açısından son derece önemlidir.

4. SONUÇ

Hibrit ayçiçeği tohumculuğu ülkemizde çok fazla belirgin problemi olmayan en önemli sektörlerden birisidir. Hibrit tohumluk üretiminde gerek sertifikalandırma aşamasında, gerekse tohumluk üretimi ve satış sırasındaki işlemler, diğer sektörlere nazaran oldukça düzenli olarak gitmektedir. Ancak bu sektördeki faaliyetlerin tam olarak işlerlik kazanması için, tohumluk paketlerinde irilik sınıflarında birliktelik sağlanması, olgunlaşma gruplarında bir standardizasyona gidilmesi, orobanşa dayanıklı hibritlerin geliştirilmesi, yağ oranına göre alımın mutlaka yapılması gereklidir.

KAYNAKLAR

Anonymus, 2000. Ülkesel Ayçiçeği Araştırmaları 2000 Yılı Raporu. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü. Edirne.

Anonymus, 2001. Tohumluk Tedarik, Dağıtım ve Üretim Programı. Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü. Tarım ve Köy işleri Bakanlığı. ANKARA

Kaya, Y. 2000. Türkiye’de Hibrit Ayçiçeği Araştırmaları. Doktora Semineri. T.Ü. Tekirdağ Ziraat Fakültesi. 20 Sayfa.

Fick, G.N. and J.F. Miller. 1997.Sunflower Breeding. In A. A. Schneiter (ed.) Sunflower Technology and Production. ASA, SCSA, and SSSA Monograph. No: 35. Madison, WI. USA. P. 395-440.